Araştırma Makalesi
BibTex RIS Kaynak Göster

İSTANBUL’DA 19. YÜZYILDA ÖZBEKÇEYE TERCÜME EDİLEN BİR MESNEVÎ: HATÂYÎ’NİN RA’NÂ VÜ ZÎBÂ’SI

Yıl 2025, , 77 - 90, 11.06.2025
https://doi.org/10.70911/kulturk.1667133

Öz

Çağatay Türkçesinin devamı olan Özbek edebiyatının her devrinde farklı konularda türlü eserler verilmiş olup özellikle Fars edebiyatında kaleme alınmış olan mesnevilerin tercümeleri bu edebiyatta önemli bir gelenek oluşturmuştur. Özbek edebiyatının bazı eserleri de Osmanlı döneminde yaşayan Özbek şairler tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmada, 19. yüzyılda Osmanlıda Özbek Türkçesiyle kaleme alınmış tercüme bir eser olan Ra’nâ vü Zîbâ mesnevisi ele alınmıştır. Bu mesnevi aslında Türkmen kökenli münşi Berhurdâr bin Mahmûd Türkmen Ferâhî tarafından 17. yüzyılda meclislerde anlatılmak üzere kaleme alınan hikâyelerden birisine dayanmaktadır. Ferâhî, aşk hikâyelerini bir mecmuada toplamış ve zamanla kıssaları da buna ekleyerek Mahfil-Ârâ adını vermiş, sonradan yeni hikâyeler ekleyip eserini Mahbûbü’l- ḳulûb adıyla tamamlamıştır. Çalışmamızda ele alacağımız mesnevi, Ferâhî’nin Mahfil-Ârâ isimli mecmuasındaki Farsça hikâyelerden biri olan Ra’nâ vü Zîbâ’nın Özbekçeye yapılan tercümesidir. Şimdiye kadar herhangi bir bilimsel çalışmaya konu edilmemiş olan bu mesnevinin mütercimi hakkında eserin sebeb-i telif ve padişah-ı asr duası bölümlerindeki bilgilerden başka hiçbir bilgi bulunmamaktadır. Kendisinin mahlasını Hatâyî olarak sunan mütercim, Osmanlı topraklarına geldiğini ve Sultan II. Abdülhamid Han (1876-1918) döneminde yazdığını ifade etmektedir. Bu çalışmada söz konusu eserin tespit edilen 2 nüshası mukayese edilmiş ve muhtevası üzerinde tetkikler yapılmıştır.

Kaynakça

  • Abdullayev, Vahid Abdullaviç (1967). Özbek Edebiyatı Tarihi (17-19. Asrın İkinci Yarımı). Taşkent: Okutuçı Neşriyatı.
  • Açık, Fatma (2007). Özbek Edebiyatı. Ankara: Alp Yayınevi.
  • Arzubekev, Rahmankul (2006). Özbek Edebiyatı Tarihi 17-19. Asırlar Birinci Yarımı. Taşkent: Özbekistan Yazuçılar Uyuşması Edebiyat Jamgarması.
  • Atalay, Mehmet (2020). “Mümtâz”. İslam Ansiklopedisi. C. 31. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 560.
  • Eckmann, János (1958). “Çağatay Dili Hakkında Notlar”. TDAY-Belleten. C. 6. s. 115-126.
  • Eckmann, János (1963). “Çağatay Edebiyatının Son Devri (1800-1920)”. TDAY-Belleten. C. 11. s. 121-156.
  • Haji Moh Naseem, Muhammadullah (2024). Mûnis Haremmî ve Rızâ Âgehî Firdevsü’l-İkbâl [İ460b- 524a] (Giriş, Transkripsiyonlu Metin, Dil-Yazım Özellikleri, Dizin-Sözlük, Tıpkıbasım). Doktora Tezi. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Jumaxoja, Nusratullo-Iqboloy Adizova (2019). O’zbek Adabiyoti Tarixi (XVI-XIX Asr 1-Yarmi). Toshkent: Noshir. Kaçar, Irmak (2025). “Nevâyî’nin Şathiye Türündeki Bir Gazeline Fakrî’nin Manzum Şerhi”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. C. 65. S. 1. s. 130-144.
  • Karadağ, Selman (2018). Türk Edebiyatında Manzum Mesnevi Tercümeleri ve Mehmed Şâkir Efendi’nin Mesnevi Tercümesi (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Khalil, Khalilullah (2024). Kıssa-yi Saykalî (Meltin ve İnceleme). Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
  • Ölmez, Zühal (2020), Ebulgazi Bahadır Han Şecere-yi Terâkime. Ankara: TDK Yayınları.
  • Öztürk, Tuncay (2012). Özbek Edebiyatı Yazmalarından Hudayberdi Tohtabayev’in Cennetlik Adamları Romanı. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Özveri, Elif (2024). Geç dönem Doğu Türkçesi ile yazılmış Ranâ vü Zîbâ destanı (İnceleme-metin-dizin). Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
  • Tekin, Feridun (2011). “Hanlıklar Dönemi Çağatay Edebiyatı”. Turkish Studies. C. 6. S. 1. s. 1843-1850.
  • https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/12083,hiramiypdf.pdf?0, (Erişim Tarihi: 13.03.2025).

A TRANSLATION OF THE MESNEVI WRITTEN IN UZBEK TURKISH IN ISTANBUL IN THE 19TH CENTURY: HATÂYÎ’S RA’NÂ VÜ ZÎBÂ

Yıl 2025, , 77 - 90, 11.06.2025
https://doi.org/10.70911/kulturk.1667133

Öz

In every period of Uzbek literature, which is the continuation of Chagatai Turkish, various works on different subjects were produced, and especially the translations of mesnevis written in Persian literature have formed an important tradition in this literature. Some of these works were also performed by Uzbek poets living in the Ottoman Empire. In this study, the Ra’nâ vü Zîbâ mesnevi, a translated work written in Uzbek Turkish in the Ottoman Empire in the 19th century, is discussed. This mesnevi is actually based on one of the stories written by Berhurdâr bin Mahmûd Türkmen Ferâhî, a Turkmen origin munshi, to be told in gatherings in the 17th century. Ferâhî collected the love stories in a collection and over time added the stories to it, calling it Mahfil-Ârâ, and later added new stories and completed his work with the name Mahbûbü’l-kulûb. The mesnevi that we will examine in our study is the Uzbek Turkish translation of Ra’nâ vü Zîbâ, one of the Persian stories in Ferâhî’s collection Mahfil-Ârâ. There is no information about the translator of this mesnevi, which has not been the subject of any scientific study to date, other than the information in the section on the reason for writing and the supplication of the sultan of the century. The translator, who presented his pen name as Hatayi, stated that he came to the Ottoman territory and wrote during the reign of Sultan II. Abdulhamid Khan (1842-1918). In our study, we tried to present information about the two copies of the work that we have and its content to the attention of researchers.

Kaynakça

  • Abdullayev, Vahid Abdullaviç (1967). Özbek Edebiyatı Tarihi (17-19. Asrın İkinci Yarımı). Taşkent: Okutuçı Neşriyatı.
  • Açık, Fatma (2007). Özbek Edebiyatı. Ankara: Alp Yayınevi.
  • Arzubekev, Rahmankul (2006). Özbek Edebiyatı Tarihi 17-19. Asırlar Birinci Yarımı. Taşkent: Özbekistan Yazuçılar Uyuşması Edebiyat Jamgarması.
  • Atalay, Mehmet (2020). “Mümtâz”. İslam Ansiklopedisi. C. 31. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 560.
  • Eckmann, János (1958). “Çağatay Dili Hakkında Notlar”. TDAY-Belleten. C. 6. s. 115-126.
  • Eckmann, János (1963). “Çağatay Edebiyatının Son Devri (1800-1920)”. TDAY-Belleten. C. 11. s. 121-156.
  • Haji Moh Naseem, Muhammadullah (2024). Mûnis Haremmî ve Rızâ Âgehî Firdevsü’l-İkbâl [İ460b- 524a] (Giriş, Transkripsiyonlu Metin, Dil-Yazım Özellikleri, Dizin-Sözlük, Tıpkıbasım). Doktora Tezi. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Jumaxoja, Nusratullo-Iqboloy Adizova (2019). O’zbek Adabiyoti Tarixi (XVI-XIX Asr 1-Yarmi). Toshkent: Noshir. Kaçar, Irmak (2025). “Nevâyî’nin Şathiye Türündeki Bir Gazeline Fakrî’nin Manzum Şerhi”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. C. 65. S. 1. s. 130-144.
  • Karadağ, Selman (2018). Türk Edebiyatında Manzum Mesnevi Tercümeleri ve Mehmed Şâkir Efendi’nin Mesnevi Tercümesi (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Khalil, Khalilullah (2024). Kıssa-yi Saykalî (Meltin ve İnceleme). Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
  • Ölmez, Zühal (2020), Ebulgazi Bahadır Han Şecere-yi Terâkime. Ankara: TDK Yayınları.
  • Öztürk, Tuncay (2012). Özbek Edebiyatı Yazmalarından Hudayberdi Tohtabayev’in Cennetlik Adamları Romanı. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Özveri, Elif (2024). Geç dönem Doğu Türkçesi ile yazılmış Ranâ vü Zîbâ destanı (İnceleme-metin-dizin). Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
  • Tekin, Feridun (2011). “Hanlıklar Dönemi Çağatay Edebiyatı”. Turkish Studies. C. 6. S. 1. s. 1843-1850.
  • https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/12083,hiramiypdf.pdf?0, (Erişim Tarihi: 13.03.2025).
Toplam 15 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Birincil Dil Türkçe
Konular Güney-Doğu (Yeni Uygur/Özbek) Türk Lehçeleri ve Edebiyatları
Bölüm Araştırma Makaleleri
Yazarlar

Muhammad Yaqob Qarash 0000-0001-5446-0190

Yayımlanma Tarihi 11 Haziran 2025
Gönderilme Tarihi 27 Mart 2025
Kabul Tarihi 2 Haziran 2025
Yayımlandığı Sayı Yıl 2025

Kaynak Göster

APA Qarash, M. Y. (2025). İSTANBUL’DA 19. YÜZYILDA ÖZBEKÇEYE TERCÜME EDİLEN BİR MESNEVÎ: HATÂYÎ’NİN RA’NÂ VÜ ZÎBÂ’SI. KÜLTÜRK(11), 77-90. https://doi.org/10.70911/kulturk.1667133
KÜLTÜRK TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ARAŞTIRMALARI DERGİSİ