Araştırma Makalesi
BibTex RIS Kaynak Göster

From Local to Tradition in the Context of Verbal Texture, Place-Performance and Performer: Play Han of Karagöz

Yıl 2025, Cilt: 19 Sayı: 146, 5 - 16, 11.06.2025
https://doi.org/10.58242/millifolklor.1343800

Öz

In societies where shadow play has been performed, the creation of this art in oral memory has raised the question of where and when shadow play was first introduced to the world. Several theo-ries have been raised on this subject, but even the strong arguments that have been asserted about its origin have not been conclusively clarified. In Anatolia, it has become very difficult to establish the date and place where the art of Karagöz appeared which can be traced back to ancient times with its history based on myths, due to the uncertainties brought about by oral environment. The art of Karagöz was brought to Istanbul—the capital of the time— by the Empire in 1517, and so this play, which already existed in the memory of the people in Anatolia, adopted an official identity as of this date. After the Egyptian expedition led by Sultan Selim I to Egypt, the Egyptian Karagöz masters and their performance styles were soon replaced by Karagöz masters trained in Istanbul, and Karagöz, which was shaped by its own identity, portrayed Istanbul and the people of Istanbul as a small pro-file of Anatolia. The rumors that Karagöz appeared in Bursa and the Karagöz masters who were trained in many different cities with the popularity of Karagöz that surpassed Istanbul over time indicate that this play was not only performed in Istanbul but also in many cities of Anatolia. One of the cities where the play Karagöz was staged was Kars, and this art branch has found an important representation area for itself due to the Karagöz performers trained in this region. This study exam-ined the script “The Play Han of Karagöz,” which was compiled by Z. Mahir Baranseli and İlhan Başgöz from Yadigâr Şimşekoğlu at the Kaleiçi neighborhood of Kars in 1967 and published in five series between February and June 1968 in the 43rd, 44th, 45th, 46th, and 47th issues of the maga-zine—Kars Eli. Although the play reflects the general lines of the Karagöz art, it has acquired local characteristics with the style and language of Şimşekoğlu, and many elements pertaining to the region have been added to it. Except for Karagöz and Hacivat— the main characters in the plot—synthesized by the Karagöz master by inspiration from the plays he knew, other characters were completely fictionalized as local figures, and the technique and music of the play also progressed along local lines. This study discussed the elements of verbal texture, place- performance, and per-former in the Play Han of Karagöz performed by Yadigâr Şimşekoğlu—the last Karagöz master of Kars—in the context of Performance Theory. The texture characteristics of the play, the place-performance interaction, the reflections of the socio-cultural and economic environment in which the performer was raised on his performance style, and the effects of the dynamics of the audiences, such as age, educational background, gender, etc., on the performance, as well as the performer’s performance were emphasized, and the place of the Play Han of Karagöz, a local play, in the tradition of Karagöz—was discussed. Furthermore, the plot, episodes, characters, technique, and music of the play were discussed in the context of performance, and the traditional and local elements of the art of Karagöz, embodied by this play, were identified, and these elements were compared.

Proje Numarası

-

Kaynakça

  • And, Metin. Geleneksel Türk Tiyatrosu Kukla Karagöz Orta Oyunu. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1969.
  • Baltacıoğlu, İ. Hakkı. “Karagöz Nasıl Dirilir?”. Karagöz Kitabı (Haz. Sevengül Sönmez). İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2005: 227-233.
  • Baranseli, Z. Mahir .“Kars Karagözü”. Kars Eli 43 (Şubat 1968a): 8-11.
  • -------------, “Kars Karagözü”. Kars Eli 44 (Mart 1968b): 8-11.
  • -------------, “Kars Karagözü”. Kars Eli 45 (Nisan 1968c): 8-11.
  • -------------,“Kars Karagözü”. Kars Eli 46 (Mayıs 1968d): 8-11.
  • -------------,“Kars Karagözü”. Kars Eli 47 (Haziran 1968e): 12-13.
  • Ben-Amos, Dan. “Halk Bilgisinin (Folklorun) Bağlamı: İmalar ve Beklentiler” Çev. Metin Ekici. Milli Folklor 76 (Kış 2007): 232-243.
  • Çobanoğlu, Özkul. Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları, 2005.
  • Dundes, Alan. “Doku, Metin ve Konteks” Çev. Metin Ekici. Milli Folklor. 38 (Yaz 1998):106-119.
  • Düzgün, Dilaver (2004). “Nev-İcat Hayal”. Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Sözlüğü, C.IV. Ankara: AKM Yayınları, 2004: 511.
  • Ercilasun, Ahmet Bican. Kars İli Ağızları Ses Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları, 2020.
  • Erol, Türker. Karagöz ve Halkevlerinde Karagöz Folkloru. Ankara: Gece Kitaplığı, 2021.
  • Ertuğ, Mehmet. Anılar ve Alıntılarla Geleneksel Kıbrıs Türk Seyirlik Oyunları Karagöz, Meddahlık, Orta Oyunu, Kukla ve Diğerleri. Lefkoşa: Ertuğ Yayınları, 2007.
  • Karagöz II İki Mukaddeme ve Yedi Senaryoyu Havidir. Ankara: Cumhuriyet Halk Partisi Yayını, 1941.
  • Kırzıoğlu, Mehmet Fahrettin. “Kars Şehrinde Karagöz Oyunu Adları ve Döşemeleri”. Türk Folklor Araştırmaları, 5/112 (Kasım 1958):1789-1790.
  • Kudret, Cevdet. Karagöz cilt III. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1970.
  • Kudret, Cevdet. Karagöz cilt I. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1968.
  • Ong, Walter J. Sözlü ve Yazılı Kültür Sözün Teknolojileşmesi. Çev. Sema Postacıoğlu Banon. İstanbul: Metis Yayınları, 2014.
  • Uluman, Şermin “Kars Yöresi Türk Halk Müziği Ezgilerinin Müzikal Analizi ve Müzik Eğitiminde Kullanılabilirliği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 2019.

Sözel Doku, Mekân-İcra ve İcracı Bağlamında Yerelden Geleneğe: Karagöz’ün Han Oyunu

Yıl 2025, Cilt: 19 Sayı: 146, 5 - 16, 11.06.2025
https://doi.org/10.58242/millifolklor.1343800

Öz

Gölge oyununun görüldüğü toplumlarda bu sanatın ilkin sözlü bellekte yaratılmış olması gölge oyununun dünyada ilk kez nerede ve kaçıncı yüzyılda doğduğuyla ilgili sorunsalları da beraberinde getirmiştir. Bu konuyla ilgili çeşitli teoriler ortaya atılmış fakat köken meselesinde öne sürülen güçlü tezler dahi kesin bir şekilde netlik kazanamamıştır. Anadolu’da ise söylencelere dayanan geçmişiyle birlikte çok eski tarihlere dayandırılabilen karagöz sanatının Anadolu’daki ortaya çıkış tarihi ve yerinin tespitini yapmak da şifahi ortamın yarattığı belirsizliklerden dolayı oldukça güçleşmiştir. Karagöz sanatı, 1517’de devlet kanalıyla dönemin başkenti İstanbul’a getirilmiş ve böylece Anadolu’da halkın belleğinde zaten var olan bu oyun, bu tarihten itibaren resmî bir kimliğe de bürünmüş-tür. Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferi sonrası beraberinde getirdiği Mısırlı karagöz sanatkârları ve bu kişilerin oyun icra şekilleri çok geçmeden yerini İstanbul’da yetişen karagöz ustalarına bırakmış ve kendi öz kimliğinde şekillenen karagöz, Anadolu’nun küçük bir profili olarak İstanbul’u ve İstanbul insanını anlatır olmuştur. Karagözün Bursa’da ortaya çıktığına dair söylenen rivayetler ve zaman-la İstanbul’u aşan popülaritesiyle pek çok farklı şehirden yetişen karagöz ustaları, bu oyunun sadece İstanbul’da değil Anadolu’nun pek çok şehrinde icra edildiğinin bir göstergesidir. Karagöz oyununun sahnelendiği şehirlerden birisi de Kars şehri olup bu yörede yetişen karagözcüler sayesinde bu sanat dalı kendisine önemli bir temsil alanı bulmuştur. Bu çalışmada Z. Mahir Baranseli ve İlhan Başgöz tarafından 1967 yılında Kars’ın Kaleiçi mahallesinde Yadigâr Şimşekoğlu’ndan derlenen ve Kars Eli dergisinin Şubat-Haziran 1968 tarihleri arasında 43, 44, 45, 46 ve 47. sayısında olmak üzere 5 dizi halinde yayınlanan “Karagöz’ün Han Oyunu” adlı metin incelenmiştir. Oyun, karagöz sanatının genel çizgilerini yansıtmakla birlikte Şimşekoğlu’nun üslubu ve diliyle mahallî özellikler kazanmış ve yöreye ait pek çok öğe bu oyuna taşınmıştır. Karagöz ustasının kendi bildiği oyunlardan ilham alarak sentezlediği olay örgüsünde başkişiler olan Karagöz ve Hacivat dışındaki diğer tipler de tamamıyla yerel tipler şeklinde kurgulanmış oyunun tekniği ve müziği de yerel çizgide ilerlemiştir. Çalışmada Kars’ın son karagöz ustası Yadigâr Şimşekoğlu’nun icra ettiği “Karagöz’ün Han Oyunu”nda sözel doku, mekân-icra ve icracı unsurları Performans Teori bağlamında ele alınmıştır. Oyunun doku özellikleri, mekân-icra etkileşimi, icracının yetiştiği sosyo-kültürel ve ekonomik ortamın icra üslubuna yansımaları ve seyirci kitlesinin yaş, eğitim, cinsiyet, vb. dinamiklerinin icra ve icracının performansı üzerindeki etkileri üzerinde durulmuş ve yerel bir oyun olan “Karagöz’ün Han Oyunu”nun karagöz geleneğindeki yeri tartışılmıştır. Ayrıca oyunun olay örgüsü, bölümleri, kişileri, tekniği ve müziği icra bağlamında ele alınmış ve bu oyunun bünyesinde taşıdığı karagöz sanatının geleneksel ve yöresel unsurları tespit edilerek bu unsurların karşılaştırılmasına çalışılmıştır.

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

Kaynakça

  • And, Metin. Geleneksel Türk Tiyatrosu Kukla Karagöz Orta Oyunu. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1969.
  • Baltacıoğlu, İ. Hakkı. “Karagöz Nasıl Dirilir?”. Karagöz Kitabı (Haz. Sevengül Sönmez). İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2005: 227-233.
  • Baranseli, Z. Mahir .“Kars Karagözü”. Kars Eli 43 (Şubat 1968a): 8-11.
  • -------------, “Kars Karagözü”. Kars Eli 44 (Mart 1968b): 8-11.
  • -------------, “Kars Karagözü”. Kars Eli 45 (Nisan 1968c): 8-11.
  • -------------,“Kars Karagözü”. Kars Eli 46 (Mayıs 1968d): 8-11.
  • -------------,“Kars Karagözü”. Kars Eli 47 (Haziran 1968e): 12-13.
  • Ben-Amos, Dan. “Halk Bilgisinin (Folklorun) Bağlamı: İmalar ve Beklentiler” Çev. Metin Ekici. Milli Folklor 76 (Kış 2007): 232-243.
  • Çobanoğlu, Özkul. Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları, 2005.
  • Dundes, Alan. “Doku, Metin ve Konteks” Çev. Metin Ekici. Milli Folklor. 38 (Yaz 1998):106-119.
  • Düzgün, Dilaver (2004). “Nev-İcat Hayal”. Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Sözlüğü, C.IV. Ankara: AKM Yayınları, 2004: 511.
  • Ercilasun, Ahmet Bican. Kars İli Ağızları Ses Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları, 2020.
  • Erol, Türker. Karagöz ve Halkevlerinde Karagöz Folkloru. Ankara: Gece Kitaplığı, 2021.
  • Ertuğ, Mehmet. Anılar ve Alıntılarla Geleneksel Kıbrıs Türk Seyirlik Oyunları Karagöz, Meddahlık, Orta Oyunu, Kukla ve Diğerleri. Lefkoşa: Ertuğ Yayınları, 2007.
  • Karagöz II İki Mukaddeme ve Yedi Senaryoyu Havidir. Ankara: Cumhuriyet Halk Partisi Yayını, 1941.
  • Kırzıoğlu, Mehmet Fahrettin. “Kars Şehrinde Karagöz Oyunu Adları ve Döşemeleri”. Türk Folklor Araştırmaları, 5/112 (Kasım 1958):1789-1790.
  • Kudret, Cevdet. Karagöz cilt III. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1970.
  • Kudret, Cevdet. Karagöz cilt I. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1968.
  • Ong, Walter J. Sözlü ve Yazılı Kültür Sözün Teknolojileşmesi. Çev. Sema Postacıoğlu Banon. İstanbul: Metis Yayınları, 2014.
  • Uluman, Şermin “Kars Yöresi Türk Halk Müziği Ezgilerinin Müzikal Analizi ve Müzik Eğitiminde Kullanılabilirliği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 2019.
Toplam 20 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Birincil Dil Türkçe
Konular Türkiye Sahası Türk Halk Bilimi
Bölüm ARAŞTIRMA MAKALELERİ
Yazarlar

Zehra Kımışoğlu 0000-0003-2029-9321

Adem Balkaya 0000-0002-1309-6406

Proje Numarası -
Yayımlanma Tarihi 11 Haziran 2025
Yayımlandığı Sayı Yıl 2025 Cilt: 19 Sayı: 146

Kaynak Göster

MLA Kımışoğlu, Zehra ve Adem Balkaya. “Sözel Doku, Mekân-İcra Ve İcracı Bağlamında Yerelden Geleneğe: Karagöz’ün Han Oyunu”. Milli Folklor, c. 19, sy. 146, 2025, ss. 5-16, doi:10.58242/millifolklor.1343800.
Creative Commons Lisansı  Millî Folklor Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır.