A Document Written in Eastern Turkish Written Language Belonging to Shah Hussein, the Ruler of the Safavid States
Öz
It is known that in the Safavid Empire -also referred to as the Kızılbaşlar, named after the Turkish tribes who founded and sustained the state- divan correspondence was primarily conducted in Persian, though Turkish was also occasionally used. There are documents showing that Turkish was used in internal and external correspondence during this state period. During the Safavid period, which spanned nearly two and a half centuries, Turkish was used in foreign correspondence with Austria, France, Poland, the Ottoman Empire, the Venetian State and the Crimean and Turkestan Khanates. One of the states where Turkish was used as the language of state correspondence was Tsarist Russia. In this study, the introduction, type, copies, format and content features of a document written in the Eastern Turkish written language by Shah Hussein (1694-1722), one of the rulers of the collapse of the Safavids, addressed to the Russian Tsar Peter I (1672-1725), as well as its language and spelling. Particular attention is given to the document's stylistic features and lexicon. Then, the transcription alphabet of the document, its translation into Turkey Turkish and the index of the words in the document are given. Beyond the analysis of this specific document, the study explores the broader reasons for the use of Turkish in Safavid correspondence and reviews existing scholarship on similar documents. In conclusion, the study outlines the key linguistic and stylistic features of Safavid state correspondence based on the findings.
Anahtar Kelimeler
Safavid State Tsarist Russia state correspondence language Turkish name
Kaynakça
- Araghi, Mohammad Hassan Kavoussi, Documents on Relations Between Safevîd Goverment and Italian Goverments, Tehran 2000.
- Arat, Reşid Rahmeti, Kutadgu Bilig Yusuf Has Hacib, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2008.
- Aydoğmuşoğlu, Cihat, Şah Abbas ve Zamanı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2011.
- Aydoğmuşoğlu, Cihat, ''Safevî Çağına Ait Üç Türkçe Mektup ve Değerlendirilmesi'', Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 53(2), (2013), s. 411-420.
- Aydoğmuşoğlu, Cihat, Safevi Devleti Tarihi, Gece Kitaplığı, Ankara 2014.
- Barutcu Özönder, F. Sema, Alî Şîr Nevâyî Muhâkemetü'l-Lügateyn İki Dilin Muhakemesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
- Barutcu Özönder, F. Sema, ''Nevâyî Dili ve Üslubu: Belirtmeli Edilgen Kuruluşlar veya Ululama Edilgenleri ve Belirtme/İlgi Hâli Birleşmesi'', Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 21(2), s. 141-223.
- Buşev, Petr Pavlovich, İstoriya posol'stv i diplomatiçeskih otnoşeniy Russkogo i İranskogo gosudarstv v 1586-1612 gg., Moskva 1976.
- Caferoğlu, Ahmet Caferoğlu, ''Azerbaycan Edebiyatı'', Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1976, s. 465-483.
- Caferoğlu, Ahmet, Türk Dili Tarihi, Alfa Yayınları, İstanbul 2019.
- Clauson, Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Clarendon Press, Oxford 1972.
- Düzgün, Hüseyin, Mirzâ Mehdî Han Esterâbâdî, Senglah: Ferheng-e Torki be Farsi I-II, Ahter Yayınevi, Tebriz 2015.
- Eckmann, Janos, Çağatayca El Kitabı, çev. Günay Karaağaç, Kesit Yayınları, İstanbul 2012.
- Efdalü'l-Mülk, Gulâm Hüseyin. Kürrâsetü'l-Ma’î. Telif Tarihi 1312 h. İran İslamî Şûrâ Meclisi Kütüphanesi'ne Mahsus Yazma, nr. 9452, s. 248-250.
- Әfәndiyev, Oqtay, Azәrbaycan Sәfәvilәr Dövlәti, Şәrq-Qerb, Bakı 2007.
- Eliyarov, S. - Mahmudov, Yaqub, Azerbaycan Tarihi Üzre Kaynaklar, Bakı 1989.
- Eraslan, Kemal, ''Doğu Türkçesindeki Ek Uyumsuzluğuna Dair'', İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XVIII, s. 113-124.
- Әzimli, Dilavәr, Azәrbaycanın Qerbi Avropa Ölkeleri ile Ticaret Әlaqәleri vә Türkiye (XV әsrin II yarısı-XVII esrin I yarısı), Turhan, Bakı 2014.
- Fekete, Lajos, Fekete, ''İran Şahlarının İki Türkçe Mektubu'', Türkiyat Mecmuası, 5, (1936), s. 240-289.
- Fekete, Lajos, Einführung in die Persische Paleographie: 101 Dokumente, Akadémiai Kiadó, Budapest 1977.
- Hidayet, Rıza Kulı Han, Târih-i Ravzatü's Safâ-yı Nâsîrî, yay. Cemşîd Kiyânfer, İntişârât-ı Esâtir, Tahran 1385.
- Kanar, Mehmet, Farsça Türkçe Sözlük, Say Yayınları, İstanbul 2013.
- Kızılbaşlar Tarihi, çev. Tufan Gündüz, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2015.
- Kocaoğlu, Timur, ''Tarihi Türk Lehçeleri Metinlerinin Transkripsiyonlanmasında Kapalı é/i Meselesi'', Türk Kültürü,S. 483-484 (Temmuz-Ağustos 2003) s. 266-281.
- Kolodziejczyk, Dariusz, The Crimean Khanate and Poland Lithuania, International Diplomacy on the European Periphery (15th-18th Century) A Study of Peace Trea-ties Followed by Annotated Documents, Brill, Leiden 2011.
- Kolodziejczyk, Dariusz, The Relations of the Polish-Lithuanian Commonwealth with Safavid Iran and the Catholicosate of Etchmiadzin in the light of archival documents, Warszawa 2017.
- Kök, Ali, Büyük Selçuklu Sonrası Anadolu, İran, Irak ve Kafkasya Sahası Türk Devletlerinde Devlet Yazışma Kültürü, Dili ve Üslûbu, Belgeler ve Açıklamalı Dizinler, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2022.
- Köprülü, Fuad, “Âzerî”, İslam Ansiklopedisi, II, 5. bs., Millî Eğitim Basımevi, İstanbul 1979, s. 119-151.
- Köprülü, Fuad, ''Çağatay Edebiyatı'', İslam Ansiklopedisi, III, 5. bs., Millî Eğitim Basımevi, İstanbul 1979, s. 270-323.
- Kütükoğlu, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
- Lessing, Ferdinand D., Moğolca-Türkçe Sözlük 1 (A-N), çev. Günay Karaağaç, Atatürk, Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2003.
- Musalı, Namiq, ''Feth Ali Şah Kaçar'ın Çağatay Türkçesiyle Yazılmış Bir Yarlığı Üzerine'', Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, (2019), 14/1, s. 83-109.
- Navâî, Abdol_Hossein, Asnad va Mokâtebat_e Siyasi_e Iran From 1105 To 1135 H.G., Cultural Studies and Research Institute, Tehran 1984.
- Onullahi, Muhammed Seyyidağa-Hasanov, G. A., ''Qaraqoyunluların, Səfəvi Hökmdarları və Türk Sultanlarının Azərbaycanca Beş Yeni Sənədi Haqqında (Azerbaycan Dilinde Dövletlerarası Yazışma Tarihinden)'', Azərbaycan Dəvlət Ünivərsitesi Elmi Eserler-Tarih, Felsefe Serisi, S. 1, (1977), s. 45-46.
- Onullahi, Muhammed Seyyidağa, ''Azerbaycan Dilinde Daha Dörd Sənəd'', Ədəbiyat ve İncəsənət Gazeti, 22 Haziran 1990.
- Sümer, Faruk, Sümer, ''Safevî Tarihi İle İlgili İncelemeler: I. ve II. Abbas Devirleri'', Türk Dünyası Vakfı Araştırmaları, 69, (1990), s. 9-32.
- Sümer, Faruk, Safevî Devleti'nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
Öz
Devleti kurup ayakta tutarak yaşamasını sağlayan Türk oymaklarının adından dolayı Kızılbaşlar olarak da bilinen Safevî Devleti'nin sarayında divan yazışmalarının genellikle Farsça, kimi zaman ise Türkçe yapıldığı bilinmektedir. Türkçenin bu devlet döneminde iç ve dış yazışmalarda kullanıldığını gösteren belgeler mevcuttur. Devletlerinin siyasi ömürlerinin iki buçuk asra yakın sürdüğü Safevîler döneminde Türkçe; Avusturya, Fransa, Lehistan, Osmanlı, Venedik Devleti ile Kırım ve Türkistan Hanlıkları ile yapılan dış yazışmalarda kullanılmıştır. Türkçenin devlet yazışma dili olarak kullanıldığı devletlerden biri de Çarlık Rusyası'dır. Bu çalışmada Safevîlerin çöküş dönemi hükümdarlarından Şah Hüseyin (1694-1722) tarafından Rus çarı I. Petro'ya (1672-1725) hitaben Doğu Türk yazı dili ile kaleme alınan bir belgenin tanıtımı, türü, nüshaları, biçim ve içerik özellikleri ile dil, imla, üslup ve söz varlığı yönünden incelenmesi yapılmıştır. Ardından da belgenin çeviri yazı alfabesi, Türkiye Türkçesine aktarımı ve belgede geçen kelimelerin dizini verilmiştir. Tanıtımı yapılan belgenin incelenmesinin yanı sıra Safevî Devleti yazışmalarında Türkçenin nerelerde kullanıldığı, kullanım nedenleri, bu belgeler üzerine yapılan çalışmalardan bahsedilmiştir. Sonuç kısmında ise elde edilen bulgular ışığında Safevî Devleti'nin devlet yazışma dili ve üslubuna dair özellikler verilmiştir.
Anahtar Kelimeler
Safevî Devleti Çarlık Rusyası devlet yazışma dili Türkçe nâme
Kaynakça
- Araghi, Mohammad Hassan Kavoussi, Documents on Relations Between Safevîd Goverment and Italian Goverments, Tehran 2000.
- Arat, Reşid Rahmeti, Kutadgu Bilig Yusuf Has Hacib, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2008.
- Aydoğmuşoğlu, Cihat, Şah Abbas ve Zamanı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2011.
- Aydoğmuşoğlu, Cihat, ''Safevî Çağına Ait Üç Türkçe Mektup ve Değerlendirilmesi'', Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 53(2), (2013), s. 411-420.
- Aydoğmuşoğlu, Cihat, Safevi Devleti Tarihi, Gece Kitaplığı, Ankara 2014.
- Barutcu Özönder, F. Sema, Alî Şîr Nevâyî Muhâkemetü'l-Lügateyn İki Dilin Muhakemesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
- Barutcu Özönder, F. Sema, ''Nevâyî Dili ve Üslubu: Belirtmeli Edilgen Kuruluşlar veya Ululama Edilgenleri ve Belirtme/İlgi Hâli Birleşmesi'', Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 21(2), s. 141-223.
- Buşev, Petr Pavlovich, İstoriya posol'stv i diplomatiçeskih otnoşeniy Russkogo i İranskogo gosudarstv v 1586-1612 gg., Moskva 1976.
- Caferoğlu, Ahmet Caferoğlu, ''Azerbaycan Edebiyatı'', Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1976, s. 465-483.
- Caferoğlu, Ahmet, Türk Dili Tarihi, Alfa Yayınları, İstanbul 2019.
- Clauson, Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Clarendon Press, Oxford 1972.
- Düzgün, Hüseyin, Mirzâ Mehdî Han Esterâbâdî, Senglah: Ferheng-e Torki be Farsi I-II, Ahter Yayınevi, Tebriz 2015.
- Eckmann, Janos, Çağatayca El Kitabı, çev. Günay Karaağaç, Kesit Yayınları, İstanbul 2012.
- Efdalü'l-Mülk, Gulâm Hüseyin. Kürrâsetü'l-Ma’î. Telif Tarihi 1312 h. İran İslamî Şûrâ Meclisi Kütüphanesi'ne Mahsus Yazma, nr. 9452, s. 248-250.
- Әfәndiyev, Oqtay, Azәrbaycan Sәfәvilәr Dövlәti, Şәrq-Qerb, Bakı 2007.
- Eliyarov, S. - Mahmudov, Yaqub, Azerbaycan Tarihi Üzre Kaynaklar, Bakı 1989.
- Eraslan, Kemal, ''Doğu Türkçesindeki Ek Uyumsuzluğuna Dair'', İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XVIII, s. 113-124.
- Әzimli, Dilavәr, Azәrbaycanın Qerbi Avropa Ölkeleri ile Ticaret Әlaqәleri vә Türkiye (XV әsrin II yarısı-XVII esrin I yarısı), Turhan, Bakı 2014.
- Fekete, Lajos, Fekete, ''İran Şahlarının İki Türkçe Mektubu'', Türkiyat Mecmuası, 5, (1936), s. 240-289.
- Fekete, Lajos, Einführung in die Persische Paleographie: 101 Dokumente, Akadémiai Kiadó, Budapest 1977.
- Hidayet, Rıza Kulı Han, Târih-i Ravzatü's Safâ-yı Nâsîrî, yay. Cemşîd Kiyânfer, İntişârât-ı Esâtir, Tahran 1385.
- Kanar, Mehmet, Farsça Türkçe Sözlük, Say Yayınları, İstanbul 2013.
- Kızılbaşlar Tarihi, çev. Tufan Gündüz, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2015.
- Kocaoğlu, Timur, ''Tarihi Türk Lehçeleri Metinlerinin Transkripsiyonlanmasında Kapalı é/i Meselesi'', Türk Kültürü,S. 483-484 (Temmuz-Ağustos 2003) s. 266-281.
- Kolodziejczyk, Dariusz, The Crimean Khanate and Poland Lithuania, International Diplomacy on the European Periphery (15th-18th Century) A Study of Peace Trea-ties Followed by Annotated Documents, Brill, Leiden 2011.
- Kolodziejczyk, Dariusz, The Relations of the Polish-Lithuanian Commonwealth with Safavid Iran and the Catholicosate of Etchmiadzin in the light of archival documents, Warszawa 2017.
- Kök, Ali, Büyük Selçuklu Sonrası Anadolu, İran, Irak ve Kafkasya Sahası Türk Devletlerinde Devlet Yazışma Kültürü, Dili ve Üslûbu, Belgeler ve Açıklamalı Dizinler, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2022.
- Köprülü, Fuad, “Âzerî”, İslam Ansiklopedisi, II, 5. bs., Millî Eğitim Basımevi, İstanbul 1979, s. 119-151.
- Köprülü, Fuad, ''Çağatay Edebiyatı'', İslam Ansiklopedisi, III, 5. bs., Millî Eğitim Basımevi, İstanbul 1979, s. 270-323.
- Kütükoğlu, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
- Lessing, Ferdinand D., Moğolca-Türkçe Sözlük 1 (A-N), çev. Günay Karaağaç, Atatürk, Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2003.
- Musalı, Namiq, ''Feth Ali Şah Kaçar'ın Çağatay Türkçesiyle Yazılmış Bir Yarlığı Üzerine'', Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, (2019), 14/1, s. 83-109.
- Navâî, Abdol_Hossein, Asnad va Mokâtebat_e Siyasi_e Iran From 1105 To 1135 H.G., Cultural Studies and Research Institute, Tehran 1984.
- Onullahi, Muhammed Seyyidağa-Hasanov, G. A., ''Qaraqoyunluların, Səfəvi Hökmdarları və Türk Sultanlarının Azərbaycanca Beş Yeni Sənədi Haqqında (Azerbaycan Dilinde Dövletlerarası Yazışma Tarihinden)'', Azərbaycan Dəvlət Ünivərsitesi Elmi Eserler-Tarih, Felsefe Serisi, S. 1, (1977), s. 45-46.
- Onullahi, Muhammed Seyyidağa, ''Azerbaycan Dilinde Daha Dörd Sənəd'', Ədəbiyat ve İncəsənət Gazeti, 22 Haziran 1990.
- Sümer, Faruk, Sümer, ''Safevî Tarihi İle İlgili İncelemeler: I. ve II. Abbas Devirleri'', Türk Dünyası Vakfı Araştırmaları, 69, (1990), s. 9-32.
- Sümer, Faruk, Safevî Devleti'nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Güney-Batı (Oğuz) Türk Lehçeleri ve Edebiyatları |
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 16 Haziran 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 17 Aralık 2024 |
| Kabul Tarihi | 30 Nisan 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Cilt: 12 Sayı: 1 |