Yapay Zekâ Politikası
Marmara Üniversitesi Sanat ve Tasarım Dergisi'nin (MUJAD) yapay zekâ politikası (YZ), Türkiye Yükseköğretim Kurulu’nun (YÖK) yayımladığı Yüksek Öğretim Kurumları Bilimsel Araştırma ve Yayın Faaliyetlerinde Üretken Yapay Zekâ Kullanımına Dair Etik Rehber (2024) ile uyumludur. Dergimize gönderilen yazıların COPE rehberinin yanı sıra üretken yapay zekâ (ÜYZ) kullanımı ile ilgili etik değerlere uygun olması beklenmektedir. Bu rehber; etik açıdan doğabilecek risklere karşı editör kurulu, hakemler ve yazarlar tarafından dikkatli biçimde okunmalı ve gerekli önlemler alınmalıdır:
https://eski.yok.gov.tr/Documents/2024/yapay-zeka-kullanimina-dair-etik-rehber.pdf
Şeffaflık
ÜYZ’nin hangi fonksiyonlarının araştırmanın hangi aşamalarında ve ne boyutta kullanıldığının açık olarak ilan edilmesidir. Açıklık ilkesi olarak da tanımlanabilecek olan şeffaflık yaklaşımı, aynı zamanda bilimsel dürüstlüğün bir gereği olarak bilime duyulan güvenin korunması açısından değerlidir. Ayrıca, şeffaflık sayesinde ÜYZ’nin dâhil olduğu aşamalarda yapay zekâ halüsinasyonu olarak bilinen ÜYZ’nin beraberinde getirdiği taraflılık, olgusal ve yorumsal hatalar, gizlilik, mahremiyet ile veri güvenilirliği gibi olası sorunlara yönelik önlemlerin alınması sağlanabilir.
Dürüstlük
Dürüstlük, şeffaflığı da kapsayan ancak onun ötesinde daha geniş bir içeriğe sahip olan bir değerdir. Bilimin temel yapı taşlarından birisi olan dürüstlük bu özelliği nedeniyle bilim insanlarının yanı sıra, bilimsel bilgi üretimi ve kullanımı ile ilgili olan tüm kurumları da bağlar. Temelde bilimin insanlık yararına olması, üretilen bilginin tüm insanlığa fayda üretecek amaçlarla kullanılması, bilimsel bilgiye erişimin önündeki engellerin kaldırılması, bilimsel bilgi üretim ve yayın sürecinin taraflılıktan ve bilinçli hatalardan arınmış olması gibi ilkeleri barındırır. Dürüstlük bu bağlamda araştırmanın planlanması, yürütülmesi, değerlendirilmesi ve raporlanmasındaki temel etik değerdir. ÜYZ kullanımı bu ilkeleri pek çok açıdan tehdit edebilecek potansiyele sahiptir.
Özen
Özen; şeffaflık ve dürüstlüğü de içeren bir yükümlülüktür. Özen, bilim üreten tüm kişi ve kurumların, bilimsel bilgi üretimi ve yayın yazımı aşamalarının tamamında, üstlendikleri sorumluluğun farkında olmaları ve bu sorumluluğun gerektirdiği ciddiyeti ve etik duyarlılığı 9 tüm tutumlarında sergilemeleri olarak tanımlanabilir. Bu bağlamda özen ilkesi; kasıtsız bilimsel yanıltma olarak sınıflandırılan baştan savma araştırmadan, kasıtlı etik ihlaller arasında yer alan intihale, veri sahtekârlığı ya da manipülasyonuna, çıkar çatışmasına, bölerek yayınlamaya, aynı çalışmanın birden fazla yerde yayımlanmasına varana dek çok geniş bir yelpazede, hattâ yazarlık katkıları ve sıralamada, araştırma gönüllülerinin hak ve yararlarının korunmasında da etkindir. ÜYZ’nin kullanımının artması, bilim insanlarının ve bilimsel üretimin herhangi bir aşamasında yer alan kişi ve kurumların özen sorumluluğunu daha da arttırmaktadır. Bu sorumluluk kapsamında araştırmacılar bireye, topluma ve tüm insanlığa yarar sağlamayı hedeflemelidir. Ayrıca araştırma süreç ve sonuçlarının, insanlara, çevreye ve diğer canlılara zarar vermemesine dikkat edilmelidir.
Adalet ve saygı
Bilimsel araştırma ve yayın sürecindeki diğer paydaşlara, araştırma verilerinin elde edildiği bireylere/toplumlara, diğer canlılara ve çevreye karşı adil ve saygılı olmak etik bir sorumluluktur. ÜYZ çıktılarından edinilen bilgilerin kaynaklarının gösterilmesi, öncelikle dürüstlük ve diğer bilim insanlarının emeğine saygı gereği zorunludur. Bilimsel araştırma ve yayın yazım aşamalarında ÜYZ kullanılan bölümlerin yöntem kısmında açıklanması gereklidir. Bu hususların göz ardı edilmesi, şartları çerçevesinde disiplin sorumluluğuna yol açacaktır.
Gizlilik ve mahremiyetin korunması
Veri gizliliğinin korunmasının hem etik hem de yasal boyutu bulunmaktadır. Veri sağlayanların mahremiyetinin korunması, sağladıkları verilerin kullanımı ile ilgili özerkliklerine saygı gösterilmesi, yasal ve etik açıdan zorunlu olan aydınlatılmış onam sürecinin özenle yürütülmesi, veri toplanması, depolanması ve aktarımı esnasında olabilecek ihlallerin öngörülerek önlem alınması ve tüm bu aşamaların gerektiğinde etik kurul onayına sunulması önemlidir.
Hesap verebilirlik ve sorumluluk üstlenme
Bilimsel araştırma ve yayın sürecinde araştırmacılar, ÜYZ’nin geliştirdiği içeriği kullanmanın yasal ve etik sorumluluğunun farkında olmalıdırlar. ÜYZ’nin karar verme/akıl yürütme sürecinin bilinemez olması durumu; araştırmacının yasal ve etik sorumluluğunu ortadan kaldırmaz. Araştırmacı ÜYZ’nin doğası gereği bilinemez olan akıl yürütme sürecinden değil, ancak o sürecin ürettiği sonucu kullanmanın sorumluluğunu üstlenmek ve bu sonuçlar ile ilgili hesap verebilir konumda olmak zorundadır. ÜYZ’nin sağladığı çıktıların tarafsızlığının, güvenilirliğinin ve doğruluğunun test edilmesi, araştırmacının yasal ve etik sorumlulukları arasında yer almaktadır.
Etik iklime katkıda bulunmak
ÜYZ ve benzeri üst düzey bilişsel becerileri olan teknolojilerin bilimsel araştırma ve yayın alanında kullanımı ile ilgili olası etik sorunların tespiti, duyurulması ve çözümüne yönelik adımların planlanması tüm bilim insanlarının sorumluluğundadır. Bu konuda gerekli etik hassasiyeti geliştirmek, desteklemek ve etik açıdan doğru tercihlere yönelimi kolaylaştırmak için kurumsal iklimin oluşturulması gereklidir. ÜYZ’nin bilimsel araştırma ve yayında kullanımına ilişkin insan merkezli bir yaklaşımın geliştirilmesi son derece önemli olup, ÜYZ kullanımının, mevcut eşitsizlikleri derinleştirmeyecek şekilde, eşitlik ve hakkaniyet ilkelerini gözeterek insanlık yararına ilerlemesini sağlamak, söz konusu etik iklimin öncelikli unsurları arasındadır. Bilimsel araştırma ve yayın alanında ÜYZ’nin etik kullanımı konusunda farkındalığı artırmak ve doğru adımların atılmasını sağlamak amacıyla ilgili kurumlar tarafından eğitim ve çalıştaylar düzenlemek, bilgilendirici görsellere çevrimiçi erişim sağlamak, etik açıdan doğru seçimlerin en kolay seçimler olmasını sağlayacak bir kurumsal kültür ortamı geliştirmek, teknolojideki gelişmelerle uyumlu olarak güncellenen etik rehberler ve etik uyum kontrol listeleri oluşturmak, söz konusu etik iklime katkıda bulunacak önemli adımlar arasında yer almaktadır.
Bilimsel araştırma ve yayınlarda ÜYZ kullanımında karşılaşılabilecek olası bazı etik sorunlara (intihal, veri uydurma, veri sahteciliği, veri tahrifatı, gizlilik ve mahremiyetin ihlal edilmesi vb.) sebebiyet verebilecek başlıca durumlar şunlardır:
1. İçerik üretiminde ÜYZ kullanıldığını eserde bildirmeme
2. Başkası tarafından üretilmiş olan içeriğin izinsiz kullanımı
3. Literatürde var olan bilginin atıf yapılmadan, uygunsuz şekilde alıntılanması
4. ÜYZ’nin yanlış veya yanıltıcı veri üretimi ve araştırmacının üretilen bu veriyi kullanması
5. Tekrar edilemeyen, açıklanamayan araştırma yöntemi ile üretilmiş veri ve sonuçların akademik literatüre girmesi
6. Taraflı ve kısıtlı veri nedeniyle hassas grupların uğrayabileceği ayrımcılığın derinleşmesi
7. Mevzuata aykırı olarak kişisel verilerin toplanması, depolanması, transferi, kullanılması ve tekrar kullanılması