Öz
Bu çalışma, Erken Modern Dönem’de bitki adlandırmaları ve tanıtımları sırasında karşılaşılan sorunlar ile bu sorunlara getirilen çözümleri ele almaktadır. Dioscorides’in De Materia Medica adlı eserinin Osmanlı Türkçesine yapılmış tek tercümesi olan Kitâbu’n-Nebât, bu bağlamda incelenmiştir. Osman b. Abdurrahman tarafından 1777’de yapılan bu çeviri, bitki adları ve terminolojisinin aktarımında dilsel ve kültürel engellerin etkisini yansıtan bir örnek olarak ele alınmaktadır. Çalışma, bitki adlarının tutarsızlıkları, standartlaştırma zorlukları ve çok dilli sözlüklerin kullanımına odaklanmaktadır. Kitâbu’n-Nebât, Osmanlı âlimlerinin klasik eserleri yerel okuyucular için daha anlaşılır hale getirme çabalarını göstermektedir. Bitki tanımlamalarındaki belirsizlikleri ve bu belirsizlikleri çözmeye yönelik terminolojik ve dilsel uyarlamaları ele alan bu analiz, Osmanlı İmparatorluğu’nda bitki adları ve terminolojisinin karmaşıklığını ortaya koymaktadır. Makale, bu sorunların Erken Modern Dönem’deki tercüme ve bilgi aktarımı üzerindeki geniş kapsamlı etkilerine dikkat çekmektedir.
Anahtar Kelimeler
Erken Modern Dönem bitki adları Kitâbu’n-nebât Dioscorides Osmanlı tercümesi bitki terminolojisi
Kaynakça
- Abbas el-Vesîm. Düstûru’l-vesîm fî’t-tıbbi’l-cedîd ve’l-kadîm. Bayezid Kütüphanesi, B4097.
- Amar, Z., & Lev, E. (2017). Arabian drugs in early medieval Mediterranean medicine. Edinburgh University Press.
- Ataç, A. ve Yıldırım, R. V. (2004). Osmanlı hekimleri ve Dioskorides'in ‘De materia medica’sı. OTAM: Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 15, 261–262.
- Aydın, M. B. (1996). 18. yüzyıla ait Türkçe ‘müfredat’ kitapları ve Türk tıp tarihindeki yeri (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü.
- Baytop, A. (2010). Plant collectors in Anatolia (Turkey). Phytologia Balcanica, 16(2), 187–213.
- Bouras-Vallianatos, P. (2024). Medieval Mediterranean pharmacology. In P. Bouras-Vallianatos & D. Stathakopoulos (Eds.), Drugs in the medieval Mediterranean: Transmission and circulation of pharmacological knowledge (pp. 1–35). Cambridge University Press.
- Boyar, E. (2018). Medicine in practice: European influences on the Ottoman medical habitat. Turkish Historical Review, 9, 213–241.
- Burke, P. (2001). Bilginin toplumsal tarihi (M. Tunçay, Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
- Çelik, A. (2021). The problem of plant names’ Latin scientific equivalents in Old Anatolian Turkish medical manuscript studies. Selçuk Türkiyat, 53, 13–39.
- De Vos, P. S. (2023). Compound remedies: Galenic pharmacy from the ancient Mediterranean to New Spain. University of Pittsburgh Press.
- Ebulfeyz Mustafa Efendi. (2012). Risâle-i Feyziyye fi’l-lügâti’l-müfredâti’t-tıbbiyye (Haz. Ş. Doğan). İstanbul: Değişim Yayınları.
- Gültürk, S. (2009). Osman b. Abdurrahman'ın Kitâb’un-Nebât’ının (212a–355b) transkripsiyonu ve dil hususiyetleri (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Fatih Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Günergun, F. (2003). Ondokuzuncu yüzyıl Türkiye’sinde kimyada adlandırma. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 5(1), 1–32.
- Hamza, S. (2022). Vernacular languages and invisible labor in Ṭibb. Osiris, 37, 115–138.
- Hasar, K. (2009). Osman b. Abdurrahman’ın Kitâbu’n-Nebât’ı (2a–151b varakları arası) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Fatih Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Hezarfen Hüseyin b. Ca‘fer el-İstanköyî. Lisānü’l-etibbâ. Reşid Efendi Kütüphanesi: 00705–001.
- Huguet-Termes, T. (2008). Islamic pharmacology and pharmacy in the Latin West: An approach to early pharmacopoeias. European Review, 16(2), 229–239.
- Kas, F. (2024). Ibn al-Tilmidh’s book on simple drugs: A Christian physician from Baghdad on the Arabic, Greek, Syriac, and Persian nomenclature of plants and minerals. In P. Bouras-Vallianatos & D. Stathakopoulos (Eds.), Drugs in the medieval Mediterranean: Transmission and circulation of pharmacological knowledge (pp. 37–56). Cambridge University Press.
- Kaya, S. ve Kaya, Ş. B. (2021). İnceleme. S. Kaya ve Ş. B. Kaya (Haz.), Osman b. Abdülmennân, Tercüme-i Kitâb-ı Coğrafya (s. 17–59) içinde. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
- Koç, M. (2009). Pedanius Dioscorides'in Hyles latrikes’i, Andrea Mattioli'nin Materia Medica’sı ve Türkçe çevirisi Kitâbu’n-Nebât. 1. Ulusal İslam Elyazmaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı içinde (s. 144–153) i. İstanbul: TÜRÇEK.
- Matthiolus, P. A. (1563). New Kreüterbuch (G. Handsch, Çev.). Prag: Melantrich von Auentin und Valgriß.
- Mattioli, P. A. (1568). I discorsi di M. Pietro Andrea Matthioli nelli sei libri di Pedacio Discoride Anazarbeo della materia medicinale. Köprülü Kütüphanesi, Hacı Ahmet Paşa: 00371.
- Mavroudi, M. (2024). Arabic terms in Byzantine materia medica: Oral and textual transmission. In P. Bouras-Vallianatos & D. Stathakopoulos (Eds.), Drugs in the medieval Mediterranean: Transmission and circulation of pharmacological knowledge (pp. 130–182). Cambridge University Press.
- Mehmed b. Ali. Tercüme-i Cedîde fî Havâss-ı Müfrede. Süleymaniye Kütüphanesi, Mikrofilm: 01250. Mossensohn, M. S. (2014). Osmanlı tıbbı: Tedavi ve tıbbi kurumlar, 1500–1700 (B. Üçpınar, Çev.). İstanbul: Kitap Yayınları.
- Murad, S. (2024). Müfredât kitaplarında galatlar: Nizâmü’l-Edviye ve Tercüme-i Mâ-Lâ Yesa’u’t-Tabîbe Cehluhu’dan örneklerle. In M. Yavuz (Ed.), Tabiattan tıbba Osmanlı’da canlı bilimleri (pp. 191–218). İstanbul: Ketebe Yayınları.
- Osmân b. Abdurrahmân. Kitâbü’n-nebât. Bayezid Yazma Eserler Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi: V2486.
- Osmân b. Abdurrahmân. Kitâbü’n-nebât. Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar: 03242.
- Osmân b. Abdurrahmân. Terceme-i Kitâbü’n-Nebâtât. Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi: 00709.
- Qutbuddin, T. (2007). Arabic in India: A survey and classification of its uses, compared with Persian. Journal of the American Oriental Society, 127(3), 315–338.
- Riley, G. (2022). The representation of plants: More than just a pretty face? In A. Dalby & A. Giesecke (Eds.), A cultural history of plants (Vol. 3, pp. 177–195). Londra: Bloomsbury Academic.
- Ruggles, D. F. (2017). İslami bahçeler ve peyzajlar (N. Boşdurmaz, Çev.). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları. Sakızlı İsa Efendi. (2019). Nizâmü’l-edviye (Haz. M. B. Aydın ve S. Murad). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları. Şeşen, R. (1997). Belgrad Divanı tercümanı Osmân b. Abdülmennan ve tercüme faaliyetindeki yeri. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 15, 305–320.
- Stace, C. A. (2000). Plant taxonomy and biosystematics. Cambridge University Press.
- Touwaide, A. (2009). Translation and transliteration of plant names in Hunayn b. Ishaq’s and Istifan b. Basil’s Arabic version of Dioscorides’ De Materia Medica. Al-Qantara, 30(2), 557–580.
- Yavuz, M. (2023). Matthioli’nin Dioscorides tefsirinin Osmanlı’da alımlanması. In M. Yavuz (Ed.), Tabiattan tıbba Osmanlı’da canlı bilimleri (pp. 241–259). İstanbul: Ketebe Yayınları.
- Yirmisekizçelebizâde Mehmed Sa‘îd Paşa. Ferâ’idü’l-müfredât. Esad Efendi: 02489.
Öz
This study examines the challenges and solutions encountered in plant nomenclature and identification in the Early Modern period, focusing on Kitâbu’n-Nebât, the only Ottoman Turkish translation of Dioscorides’ De Materia Medica. Translated by Osman b. Abdurrahman in 1777, this work is analyzed as an example of how linguistic and cultural barriers influenced the transmission of plant names and terminologies. The study explores issues such as inconsistencies in plant names, difficulties in standardization, and the reliance on multilingual glossaries. Despite these challenges, Kitâbu’n-Nebât reflects the efforts of Ottoman scholars to make classical works more accessible to local audiences. By addressing ambiguities in plant identification and presenting solutions through descriptive terminology and linguistic adaptation, this analysis sheds light on the complexities of plant nomenclature and terminologies in the Ottoman Empire. The paper emphasizes the broader implications of these challenges for scientific translation and knowledge transfer during the Early Modern period.
Anahtar Kelimeler
Early Modern period plant nomenclature Kitâbu’n-Nebât Dioscorides Ottoman translation plant terminology
Kaynakça
- Abbas el-Vesîm. Düstûru’l-vesîm fî’t-tıbbi’l-cedîd ve’l-kadîm. Bayezid Kütüphanesi, B4097.
- Amar, Z., & Lev, E. (2017). Arabian drugs in early medieval Mediterranean medicine. Edinburgh University Press.
- Ataç, A. ve Yıldırım, R. V. (2004). Osmanlı hekimleri ve Dioskorides'in ‘De materia medica’sı. OTAM: Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 15, 261–262.
- Aydın, M. B. (1996). 18. yüzyıla ait Türkçe ‘müfredat’ kitapları ve Türk tıp tarihindeki yeri (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü.
- Baytop, A. (2010). Plant collectors in Anatolia (Turkey). Phytologia Balcanica, 16(2), 187–213.
- Bouras-Vallianatos, P. (2024). Medieval Mediterranean pharmacology. In P. Bouras-Vallianatos & D. Stathakopoulos (Eds.), Drugs in the medieval Mediterranean: Transmission and circulation of pharmacological knowledge (pp. 1–35). Cambridge University Press.
- Boyar, E. (2018). Medicine in practice: European influences on the Ottoman medical habitat. Turkish Historical Review, 9, 213–241.
- Burke, P. (2001). Bilginin toplumsal tarihi (M. Tunçay, Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
- Çelik, A. (2021). The problem of plant names’ Latin scientific equivalents in Old Anatolian Turkish medical manuscript studies. Selçuk Türkiyat, 53, 13–39.
- De Vos, P. S. (2023). Compound remedies: Galenic pharmacy from the ancient Mediterranean to New Spain. University of Pittsburgh Press.
- Ebulfeyz Mustafa Efendi. (2012). Risâle-i Feyziyye fi’l-lügâti’l-müfredâti’t-tıbbiyye (Haz. Ş. Doğan). İstanbul: Değişim Yayınları.
- Gültürk, S. (2009). Osman b. Abdurrahman'ın Kitâb’un-Nebât’ının (212a–355b) transkripsiyonu ve dil hususiyetleri (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Fatih Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Günergun, F. (2003). Ondokuzuncu yüzyıl Türkiye’sinde kimyada adlandırma. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 5(1), 1–32.
- Hamza, S. (2022). Vernacular languages and invisible labor in Ṭibb. Osiris, 37, 115–138.
- Hasar, K. (2009). Osman b. Abdurrahman’ın Kitâbu’n-Nebât’ı (2a–151b varakları arası) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Fatih Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Hezarfen Hüseyin b. Ca‘fer el-İstanköyî. Lisānü’l-etibbâ. Reşid Efendi Kütüphanesi: 00705–001.
- Huguet-Termes, T. (2008). Islamic pharmacology and pharmacy in the Latin West: An approach to early pharmacopoeias. European Review, 16(2), 229–239.
- Kas, F. (2024). Ibn al-Tilmidh’s book on simple drugs: A Christian physician from Baghdad on the Arabic, Greek, Syriac, and Persian nomenclature of plants and minerals. In P. Bouras-Vallianatos & D. Stathakopoulos (Eds.), Drugs in the medieval Mediterranean: Transmission and circulation of pharmacological knowledge (pp. 37–56). Cambridge University Press.
- Kaya, S. ve Kaya, Ş. B. (2021). İnceleme. S. Kaya ve Ş. B. Kaya (Haz.), Osman b. Abdülmennân, Tercüme-i Kitâb-ı Coğrafya (s. 17–59) içinde. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
- Koç, M. (2009). Pedanius Dioscorides'in Hyles latrikes’i, Andrea Mattioli'nin Materia Medica’sı ve Türkçe çevirisi Kitâbu’n-Nebât. 1. Ulusal İslam Elyazmaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı içinde (s. 144–153) i. İstanbul: TÜRÇEK.
- Matthiolus, P. A. (1563). New Kreüterbuch (G. Handsch, Çev.). Prag: Melantrich von Auentin und Valgriß.
- Mattioli, P. A. (1568). I discorsi di M. Pietro Andrea Matthioli nelli sei libri di Pedacio Discoride Anazarbeo della materia medicinale. Köprülü Kütüphanesi, Hacı Ahmet Paşa: 00371.
- Mavroudi, M. (2024). Arabic terms in Byzantine materia medica: Oral and textual transmission. In P. Bouras-Vallianatos & D. Stathakopoulos (Eds.), Drugs in the medieval Mediterranean: Transmission and circulation of pharmacological knowledge (pp. 130–182). Cambridge University Press.
- Mehmed b. Ali. Tercüme-i Cedîde fî Havâss-ı Müfrede. Süleymaniye Kütüphanesi, Mikrofilm: 01250. Mossensohn, M. S. (2014). Osmanlı tıbbı: Tedavi ve tıbbi kurumlar, 1500–1700 (B. Üçpınar, Çev.). İstanbul: Kitap Yayınları.
- Murad, S. (2024). Müfredât kitaplarında galatlar: Nizâmü’l-Edviye ve Tercüme-i Mâ-Lâ Yesa’u’t-Tabîbe Cehluhu’dan örneklerle. In M. Yavuz (Ed.), Tabiattan tıbba Osmanlı’da canlı bilimleri (pp. 191–218). İstanbul: Ketebe Yayınları.
- Osmân b. Abdurrahmân. Kitâbü’n-nebât. Bayezid Yazma Eserler Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi: V2486.
- Osmân b. Abdurrahmân. Kitâbü’n-nebât. Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar: 03242.
- Osmân b. Abdurrahmân. Terceme-i Kitâbü’n-Nebâtât. Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi: 00709.
- Qutbuddin, T. (2007). Arabic in India: A survey and classification of its uses, compared with Persian. Journal of the American Oriental Society, 127(3), 315–338.
- Riley, G. (2022). The representation of plants: More than just a pretty face? In A. Dalby & A. Giesecke (Eds.), A cultural history of plants (Vol. 3, pp. 177–195). Londra: Bloomsbury Academic.
- Ruggles, D. F. (2017). İslami bahçeler ve peyzajlar (N. Boşdurmaz, Çev.). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları. Sakızlı İsa Efendi. (2019). Nizâmü’l-edviye (Haz. M. B. Aydın ve S. Murad). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları. Şeşen, R. (1997). Belgrad Divanı tercümanı Osmân b. Abdülmennan ve tercüme faaliyetindeki yeri. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 15, 305–320.
- Stace, C. A. (2000). Plant taxonomy and biosystematics. Cambridge University Press.
- Touwaide, A. (2009). Translation and transliteration of plant names in Hunayn b. Ishaq’s and Istifan b. Basil’s Arabic version of Dioscorides’ De Materia Medica. Al-Qantara, 30(2), 557–580.
- Yavuz, M. (2023). Matthioli’nin Dioscorides tefsirinin Osmanlı’da alımlanması. In M. Yavuz (Ed.), Tabiattan tıbba Osmanlı’da canlı bilimleri (pp. 241–259). İstanbul: Ketebe Yayınları.
- Yirmisekizçelebizâde Mehmed Sa‘îd Paşa. Ferâ’idü’l-müfredât. Esad Efendi: 02489.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Genel Türk Tarihi (Diğer), Osmanlı Düşünce Tarihi |
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 27 Mayıs 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 2 Aralık 2024 |
| Kabul Tarihi | 7 Nisan 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Cilt: 16 Sayı: 1 |
e-ISSN: 2459-0711
Mukaddime is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License (CC BY NC).