BOĞAÇ HAN HİKÂYESİNİN TÜRK LEHÇELERİNDE UYARLAMA ŞEKLİNDEKİ İLK ÇEVİRİSİ: KAZAN TATAR TÜRKÇESİYLE “ARSLAN BEK”
Öz
Dede Korkut kitabı, Türk dili ve edebiyatı için büyük önem taşıyan ve bütün Türk dünyasını etkisi altına almış hikâyelerden oluşmaktadır. Bunlar, Oğuz Türkçesiyle kaleme alınmış olsalar da diğer Türk lehçelerinin edebiyatlarını ve sözlü geleneklerini etkilemiş, bu kitapta yer alan hikâyelerin değişik varyantları Türk dünyasında kuşaktan kuşağa aktarılmıştır.
Elimizdeki bu çalışma Can Şeref tarafından 1919’da Kazan’da Maarif yayınevi tarafından basılmış Arslan Bek isimli bir hikâye üzerinedir. Bu hikâye, Boğaç Han destanının Türk lehçelerinde uyarlama şeklindeki ilk çevirisidir. Eser, Arap harfli Tatar Türkçesi yadigârlarından olup Oğuz Türkçesinden çevrilmiş olmasına rağmen yazar, bu lehçe grubunun dil özelliklerini yansıtmamaya özen göstermiş, Dede Korkut hikâyelerindeki destansı anlatımı ön planda tutmuştur. İki hikâye arasında bazı benzerlik ve farklılıklar bulunmaktadır. Bunlar, çalışmada hikâyenin transkripsiyonlu metni, Türkiye Türkçesine çevirisi ve dil incelemesiyle beraber ele alınmıştır.
Bu çalışma, Dede Korkut hikâyelerinin sadece Oğuz grubuna mensup Türk lehçelerinin bir ürünü olmadığını, bütün Türk dünyasında anlatıldığını, ilgiyle dinlendiğini ve uyarlandığını göstermektedir. Bu hikâyelerden biri olan Boğaç Han’ın Arslan Bek adıyla 1919 yılında Kazan Tatar Türkçesine çevrilmiş olması bunun en güzel örneklerindendir. Zira bu tarihten önce Dede Korkut hikâyeleri Oğuz grubuna mensup lehçelere dahi çevrilmemiş veya uyarlanmamıştı. Ayrıca bu hikâye kitabı, yazarın Dede Korkut Kitabı’nın elimizdeki nüshalardan başka bir nüshasını Kazan’da görüp Boğaç Han destanını ondan Kazan Tatar Türkçesine uyarlamış olabileceği düşüncesini de aklımıza getirmektedir.
Anahtar Kelimeler
Dede Korkut Türk lehçeleri Boğaç Han Kazan Tatar Türkçesi çeviri
Kaynakça
- Akpınar, Y. (2019). “Sehend”. TDV İslâm Ansiklopedisi, (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2, 487-488. Ankara.
- Aliyev, S. (2014). Dastanı “Kniga Moyego Deda Korkuta” Kak Obyekt Issledovanıya Russko-Sovetskogo Vostokovedenıya (V Svete Sovremennıx Dostijeniy Korkudovedenıya). Uçeniye zapiski Tavriçeskogo natsionalnogo universiteta imeni V. I. Vernadskogo Seriya “Filologiya Sotsialniye kommunikatsii”, Tom 27 (66), No: 3, 348-353.
- Atahanova, V. R. (2021). Issledovaniye eposa Kniga moyego deda Korkuta russkimi uçenımivostokovedami. Aktualniye problemı Türkologii: Rossiya I Türko-musulmanskiy mir. Materialı X Mejdunarodnoy türkologiçeskoy konferentsii. Kazan: Kazanskiy (Privoljskiy) federalnıy universitet, 222-224.
- Aydın, E. (2018). Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). İstanbul: Bilge Kültür-Sanat.
- Bartold, V. V. (1894). “Kitabi-Korkud. (Predisloviye) I. Borba boga-tırya s angelom smerti [Kitab-ı Korkud. (Önsöz) I. Ölüm Meleği ve Kahraman Arasındaki Savaş]” Zapiski Vostoçnago Otdeleniya İmperatorskago Russkago Arheologiçeskago Obşçestva, VIII/III-IV (1893-1894), S.- Petersbueg, ss. 203-218.
- Bayat, F. (2004). Türk Şaman Metinleri (Efsaneler ve Memoratlar). Ankara: Piramit Yayıncılık.
- Bekki, S. ve Yalçın, E. (2020). “Dede Korkut Kı̇tabı’nın Hı̇kâye Formatında İlk Yenı̇denyazımı: ‘Mustafa Rahmı̇, Korkud Atanın Kı̇tabı: Evvel Zamanda...” Milli Folklor, c. 16, S. 127, ss. 113-30.
- Bulud Karaçorlu Sehend (1980). Sazımın Sözü (haz. Dursun Yıldırım). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
- Bulud Karaçorlu Sehend (2002). Dedem Qorkud’un Dilinden: Qardaş Andı (haz. Dursun Yıldırım). Ankara: TDK.
- Ergin, M. (1958). Dede Korkut Kitabı I (Giriş, Metin, Faksimile). Ankara: TDK.
- Ergin, M. (1963). Dede Korkut Kitabı II (İndeks, Gramer). Ankara: TDK.
- Ergin, M. (2018). Dede Korkut Kitabı 1-2. Ankara: TDK.
- Gökyay, O. Ş. (1938). Dede Korkut. İstanbul: Arkadaş Basımevi.
- Gökyay, O. Ş. (1939). Bugünkü Dille Dede Korkut Masalları. İstanbul: Muallim Ahmet Halit Kitabevi.
- Hoppal, M. (2001). “Sibirya Şamanizminde Doğa Tapınımı”, (çev. Gürbüz Erginer). Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 41, S. 1-2, Ocak, 2001, ss. 209-225.
- İnan, A. (1925). “Kitab-ı Dede Korkut Hakkında”. Türkiyat Mecmuası, I, 213-219, İstanbul.
- İnan, A. (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm, Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: TDK.
- Kilisli Muallim Rifat (1332/1916). Kitâb-ı Dede Korkud alâ Lisân-ı Tâife-i Oğuzân. İstanbul: Âsâr-ı İslâmiyye ve Milliye Tedkik Encümeni Neşriyatı, Matbaa-ı Âmire.
- Rossi, E. (1950). “Un nuovu manoscritto del “Kitab-ı Dede Qorqut”, Rivista degli studi orientali, Vol. 25, Fasc. 1/4, 34-43.
- Rossi, E. (1950). Kitab-ı Dede Qorqut (Racconti epico-cavallereschi dei Turchi Oguz tradotti e annotate). Citta del Vaticano.
- Türkmen, İ. ve Saylam, Y. M. (2023). “Şamanizm’de Doğaya Yüklenen Anlam”. Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 7(1), 78-96. https://doi.org/10.47088/utad.1303713
- Von Diez, H. F. (1811). Denkwürdigkeiten von Asien, In Commission der Nicolaischen Buchhandlung.
- Von Diez, H. F. (1815). Denkwürdigkeiten von Asien, In Commission der Halleschen Waisenhaus- Buchhandlung, Berlin und Halle.
- Yetkin, G. B. (2022). “Rus Araştırmalarında ve Çalışmalarında Oğuzların Kahramansı Efsanesi Dedem Korkut Destanı”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (48), 254 263.https://doi.org/10.52642/susbed.1106030.
THE FIRST ADAPTED TRANSLATION OF BOĞAÇ HAN STORY IN TURKIC DIALECTS: “ARSLAN BEK” IN KAZAN TATAR TURKIC
Öz
The Book of Dede Korkut consists of stories that are of great importance for the Turkic language and literature and have influenced the entire Turkish world. Although they were written in Oghuz Turkish, they influenced the literature and oral traditions of other Turkic dialects, and different variants of the stories in this book were passed down from generation to generation in the Turkish world.
This study is about a story called Arslan Bek, written by Can Şeref and published by Maarif Publishing House in Kazan in 1919. This story is the first adapted translation of the Boğaç Han epic in Turkic dialects. Although the work is a relic of Tatar Turkish with Arabic letters and was translated from Oghuz Turkish, the author was careful not to reflect the language characteristics of this dialect group and kept the epic narrative in the Dede Korkut stories in the foreground. There are some similarities and differences between the two stories. These were examined in the study together with the transcribed text of the story, its translation into Turkish, and language analysis.
This study shows that the Dede Korkut stories are not only a product of the Turkish dialects belonging to the Oghuz group, but are told throughout the Turkish world, listened to with interest, and adapted. One of the best examples of this is the translation of one of these stories, Boğaç Han, into Kazan Tatar Turkic under the name Arslan Bek in 1919. Because before this date, the Dede Korkut stories had not been translated or adapted even into the dialects of the Oghuz group. In addition, this storybook brings to mind the idea that the author might have seen a copy of the Book of Dede Korkut other than the ones we have in Kazan and adapted the Boğaç Han epic from it into Kazan Tatar Turkic.
Anahtar Kelimeler
Dede Korkut Turkish dialects Boğaç Han Kazan Tatar Turkish translation
Kaynakça
- Akpınar, Y. (2019). “Sehend”. TDV İslâm Ansiklopedisi, (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2, 487-488. Ankara.
- Aliyev, S. (2014). Dastanı “Kniga Moyego Deda Korkuta” Kak Obyekt Issledovanıya Russko-Sovetskogo Vostokovedenıya (V Svete Sovremennıx Dostijeniy Korkudovedenıya). Uçeniye zapiski Tavriçeskogo natsionalnogo universiteta imeni V. I. Vernadskogo Seriya “Filologiya Sotsialniye kommunikatsii”, Tom 27 (66), No: 3, 348-353.
- Atahanova, V. R. (2021). Issledovaniye eposa Kniga moyego deda Korkuta russkimi uçenımivostokovedami. Aktualniye problemı Türkologii: Rossiya I Türko-musulmanskiy mir. Materialı X Mejdunarodnoy türkologiçeskoy konferentsii. Kazan: Kazanskiy (Privoljskiy) federalnıy universitet, 222-224.
- Aydın, E. (2018). Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). İstanbul: Bilge Kültür-Sanat.
- Bartold, V. V. (1894). “Kitabi-Korkud. (Predisloviye) I. Borba boga-tırya s angelom smerti [Kitab-ı Korkud. (Önsöz) I. Ölüm Meleği ve Kahraman Arasındaki Savaş]” Zapiski Vostoçnago Otdeleniya İmperatorskago Russkago Arheologiçeskago Obşçestva, VIII/III-IV (1893-1894), S.- Petersbueg, ss. 203-218.
- Bayat, F. (2004). Türk Şaman Metinleri (Efsaneler ve Memoratlar). Ankara: Piramit Yayıncılık.
- Bekki, S. ve Yalçın, E. (2020). “Dede Korkut Kı̇tabı’nın Hı̇kâye Formatında İlk Yenı̇denyazımı: ‘Mustafa Rahmı̇, Korkud Atanın Kı̇tabı: Evvel Zamanda...” Milli Folklor, c. 16, S. 127, ss. 113-30.
- Bulud Karaçorlu Sehend (1980). Sazımın Sözü (haz. Dursun Yıldırım). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
- Bulud Karaçorlu Sehend (2002). Dedem Qorkud’un Dilinden: Qardaş Andı (haz. Dursun Yıldırım). Ankara: TDK.
- Ergin, M. (1958). Dede Korkut Kitabı I (Giriş, Metin, Faksimile). Ankara: TDK.
- Ergin, M. (1963). Dede Korkut Kitabı II (İndeks, Gramer). Ankara: TDK.
- Ergin, M. (2018). Dede Korkut Kitabı 1-2. Ankara: TDK.
- Gökyay, O. Ş. (1938). Dede Korkut. İstanbul: Arkadaş Basımevi.
- Gökyay, O. Ş. (1939). Bugünkü Dille Dede Korkut Masalları. İstanbul: Muallim Ahmet Halit Kitabevi.
- Hoppal, M. (2001). “Sibirya Şamanizminde Doğa Tapınımı”, (çev. Gürbüz Erginer). Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 41, S. 1-2, Ocak, 2001, ss. 209-225.
- İnan, A. (1925). “Kitab-ı Dede Korkut Hakkında”. Türkiyat Mecmuası, I, 213-219, İstanbul.
- İnan, A. (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm, Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: TDK.
- Kilisli Muallim Rifat (1332/1916). Kitâb-ı Dede Korkud alâ Lisân-ı Tâife-i Oğuzân. İstanbul: Âsâr-ı İslâmiyye ve Milliye Tedkik Encümeni Neşriyatı, Matbaa-ı Âmire.
- Rossi, E. (1950). “Un nuovu manoscritto del “Kitab-ı Dede Qorqut”, Rivista degli studi orientali, Vol. 25, Fasc. 1/4, 34-43.
- Rossi, E. (1950). Kitab-ı Dede Qorqut (Racconti epico-cavallereschi dei Turchi Oguz tradotti e annotate). Citta del Vaticano.
- Türkmen, İ. ve Saylam, Y. M. (2023). “Şamanizm’de Doğaya Yüklenen Anlam”. Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 7(1), 78-96. https://doi.org/10.47088/utad.1303713
- Von Diez, H. F. (1811). Denkwürdigkeiten von Asien, In Commission der Nicolaischen Buchhandlung.
- Von Diez, H. F. (1815). Denkwürdigkeiten von Asien, In Commission der Halleschen Waisenhaus- Buchhandlung, Berlin und Halle.
- Yetkin, G. B. (2022). “Rus Araştırmalarında ve Çalışmalarında Oğuzların Kahramansı Efsanesi Dedem Korkut Destanı”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (48), 254 263.https://doi.org/10.52642/susbed.1106030.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Kuzey-Batı (Kıpçak) Türk Lehçeleri ve Edebiyatları, Tarihi Kuzey Doğu Türk Dili (Harezm, Kıpçak, Çağatay) |
| Bölüm | Araştırma Makalesi |
| Yazarlar | |
| Erken Görünüm Tarihi | 2 Mayıs 2025 |
| Yayımlanma Tarihi | 12 Mayıs 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 3 Aralık 2024 |
| Kabul Tarihi | 5 Şubat 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Sayı: 68 |
Kaynak Göster
- Makale Dosyaları