Öz
Sondan eklemeli dillerin temel özelliklerinden birisi, kelime türetmek ya da kelimeyi çekime sokmak için bir kelimenin sonuna yapım ve çekim eklerinin eklenmesidir. Bu dillerin önde gelen temsilcilerinden olan Türkçede bazı kelimelerin kökenine dair muhtelif görüşler söz konusu olabilmektedir. Bu çalışmada *ö-/*ü- fiillerinden türediği düşünülen bazı kelimeler ele alınmıştır. Bu kelimelerden yola çıkılarak söz konusu köklere birincil anlam olarak “yükselmek, yukarı çıkmak, çıkmak”, ikincil anlam olarak da “örmek, dokumak” ve “biriktirmek, toplamak, yığılmak” anlamları verilmiştir. Bunlardan birincil anlamlarla ikincil anlamların yakın bir ilişki içerisinde olduğu çalışmada yeri geldikçe vurgulanmıştır. Üst kelimesi *ü-s+t şeklinde ek köklerine ayrılmış ve*ü- köküne “yükselmek, yukarı çıkmak, çıkmak” anlamı verilmiştir. Ör- “örmek” fiili *ö-r- şeklinde etimolojik çözümlemeye tabi tutulmuş, *ö- köküne “örmek, dokumak” anlamı yüklenmiştir. Yine *ö-/*ü-y-ü-k şeklinde çözümlenen öyük/üyük kelimesindeki *ö-/*ü- kök fiile de “toplamak, yığmak, biriktirmek” gibi anlamlar verilmiştir. Çalışmada ayrıca hörgüç, üze “üzerine, üzerinde” ve öv- “övmek, methetmek” gibi daha birçok kelimenin kökenine dair öneriler getirilmiştir. Ele alınan her kelimenin Tarihî ve çağdaş Türk lehçelerindeki bazı kullanımlarına kısaca değinilmiş, ardından bu kelimenin etimolojisine dair varsa araştırmacıların görüşlerine yer verilmiş, son olarak da kendi etimolojik önerimize geçilmiştir.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Arat, R. R. (1991). Kutadgu Bilig-I Metin (3. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
- Ata, A. (2019). Kısasü’l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları)-Giriş-Metin-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Atalay, B. (1970). Abuşka Lûgatı Veya Çağatay Sözlüğü. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
- Aydın, E. (2018). Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat
- Ayverdi, İ. (2010). Kubbealtı Lugatı. İstanbul: Kubbealtı Yayınları.
- Bilgen, İ. (1989). Dîvânu Lügâti’t-Türk’te Söz Yapımı. (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü (1. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Oxford Press.
- Ercilasun, A. B. (2014). Makaleler 1-Dil, Destan, Tarih, Edebiyat. (Haz. Ekrem Arıkoğlu). Ankara: Akçağ Yayınları.
- Dilçin, C. (2016). Mes’ūd Bin Ahmed, Süheyl ü Nev-Bahâr, Inceleme-Metin-Sözlük. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
- Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Eren, H. (2020). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü (1. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Ercilasun, A. B. (2013). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
- Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kaüanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu, Z. (2018). Dîvânu Lugâti’t-Türk- Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Ergin, M. (2009). Dede Korkut Kitabı II (4. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Ergin, M. (2012). Türk Dil Bilgisi (. İstanbul: Bayrak Basım Yayım Dağıtım.
- Gabain, A. V. (2007). Eski Türkçenin Grameri (5. Baskı). (Haz. M. Akalın) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Gülensoy, T. (2018). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
- Hacıeminoğlu, N. (1987). Üze/Öze Meselesi. Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, 5-14.
- Hacıeminoğlu, N. (2016). Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller-Eski Türkçe Metinlerinden Zamanımıza Kadar-Yazı Dilinde. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
- Hamilton, J. R. (2020). Budacı Iyi Kalpli Ve Kötü Kalpli Prens Masalının Uygurcası- Prens Kalyānamkara Ve Pāpamkara Hikâyesi. (Çev. Ece K. ve İsmet B.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- İlker, A. (1997). Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde Fiil (. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Karamanlıoğlu, A. F. (1989). Gülistan Tercümesi (Kitāb Gülistan bi’t-Türkî) (1. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Karaağaç, G. (2013). Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
- Kaya, C. (2021). Uygurca Altun Yaruk (2. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Kültür Bakanlığı, (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
- Li, Y-S. (2022). Türk Dilinde Son Takılar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Nişanyan, S. (2018). Nişanyan Sözlük-Çağdaş Türkçenin Etimolojisi. İstanbul: Liber Plus.
- Orkun, H. N. (2021). Eski Türk Yazıtları (3. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Paçacıoğlu, B. (2016). VIII.-XVI. Yüzyıllar Arasında Türkçenin Sözcük Dağarcığı. İstanbul: Kesit Yayınları.
- Şirin, H. (2016). Eski Türk Yazıtları (Söz Varlığı İncelemesi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Şirin, H. (2019). Kültigin Yazıtı -Notlar-. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
- Taş, İ. (2015). Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tekin, T. (1989). XI. Yüzyıl Türk Şiiri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tekin, T. (2010). Orhon Yazıtları (4. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tekin, Ş. (2019). Uygurca Metinler II- Maytrısimit- Burkancıların Mehdisi Maitreya Ile Buluşma- Uygurca Ibtidai Bir Dram. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tekin, T. (2013). Makaleler I-Altayistik. (Haz. E. Yılmaz ve N. Demir). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri (1. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tekin, T. (2022). Türk Dilinde Birincil Uzun Ünlüler (1. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z. ve Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük. (Haz. M. Ölmez). Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 18.
- Tietze, A. (2021). Tarihî Ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA).
- Toparlı, R. Karaatlı, R. ve Vural H. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Türk Dil Kurumu, (2019). Tarama Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Türk, V. (2006). Türkçede Ö-, Ög, Ögür, Ögren-, Ögret- Kelimeleri. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları, 5-16.
- Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
- Yüce, N. (2014). Mukaddimetü’l-Edeb-Ḫvārizm Türkçesi Ile Tercümle Şuster Nüshası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Öz
One of the main features of suffixal languages is the addition of constructional and inflectional suffixes to the end of a word in order to derive or inflect the word. In Turkish, one of the leading representatives of these languages, there may be various opinions about the origin of some words. In this study, some words that are thought to derive from *ö-/*ü- verbs are discussed. Based on these words, these roots are given the primary meaning of “to rise, to go up, to ascend”, and the secondary meanings of “to knit, to weave” and “to accumulate, to collect, to pile up”. It is emphasized in the study that the primary and secondary meanings are in a close relationship. The word “top” is divided into additional roots as *ü-s+t and the root *ü- is given the meaning of “to rise, to go up, to go up”. The verb Ör- “to knit” was subjected to etymological analysis as *ö-r-, and the root *ö- was given the meaning of “to knit, weave”. Again, the root verb *ö-/*ü- in the word öyük/üyük, which is analyzed as *ö-/*ü-y-ü-k, is given meanings such as “to collect, pile up, accumulate”. The study also suggests the origin of many other words such as hörgüç, üze “on, on” and öv- “to praise, to praise”. For each word, some of its usages in historical and contemporary Turkic dialects are briefly mentioned, followed by the views of researchers, if any, on the etymology of this word, and finally, our own etymological proposal.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Arat, R. R. (1991). Kutadgu Bilig-I Metin (3. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
- Ata, A. (2019). Kısasü’l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları)-Giriş-Metin-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Atalay, B. (1970). Abuşka Lûgatı Veya Çağatay Sözlüğü. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
- Aydın, E. (2018). Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat
- Ayverdi, İ. (2010). Kubbealtı Lugatı. İstanbul: Kubbealtı Yayınları.
- Bilgen, İ. (1989). Dîvânu Lügâti’t-Türk’te Söz Yapımı. (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü (1. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Oxford Press.
- Ercilasun, A. B. (2014). Makaleler 1-Dil, Destan, Tarih, Edebiyat. (Haz. Ekrem Arıkoğlu). Ankara: Akçağ Yayınları.
- Dilçin, C. (2016). Mes’ūd Bin Ahmed, Süheyl ü Nev-Bahâr, Inceleme-Metin-Sözlük. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
- Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Eren, H. (2020). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü (1. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Ercilasun, A. B. (2013). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
- Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kaüanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu, Z. (2018). Dîvânu Lugâti’t-Türk- Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Ergin, M. (2009). Dede Korkut Kitabı II (4. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Ergin, M. (2012). Türk Dil Bilgisi (. İstanbul: Bayrak Basım Yayım Dağıtım.
- Gabain, A. V. (2007). Eski Türkçenin Grameri (5. Baskı). (Haz. M. Akalın) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Gülensoy, T. (2018). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
- Hacıeminoğlu, N. (1987). Üze/Öze Meselesi. Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, 5-14.
- Hacıeminoğlu, N. (2016). Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller-Eski Türkçe Metinlerinden Zamanımıza Kadar-Yazı Dilinde. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
- Hamilton, J. R. (2020). Budacı Iyi Kalpli Ve Kötü Kalpli Prens Masalının Uygurcası- Prens Kalyānamkara Ve Pāpamkara Hikâyesi. (Çev. Ece K. ve İsmet B.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- İlker, A. (1997). Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde Fiil (. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Karamanlıoğlu, A. F. (1989). Gülistan Tercümesi (Kitāb Gülistan bi’t-Türkî) (1. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Karaağaç, G. (2013). Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
- Kaya, C. (2021). Uygurca Altun Yaruk (2. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Kültür Bakanlığı, (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
- Li, Y-S. (2022). Türk Dilinde Son Takılar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Nişanyan, S. (2018). Nişanyan Sözlük-Çağdaş Türkçenin Etimolojisi. İstanbul: Liber Plus.
- Orkun, H. N. (2021). Eski Türk Yazıtları (3. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Paçacıoğlu, B. (2016). VIII.-XVI. Yüzyıllar Arasında Türkçenin Sözcük Dağarcığı. İstanbul: Kesit Yayınları.
- Şirin, H. (2016). Eski Türk Yazıtları (Söz Varlığı İncelemesi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Şirin, H. (2019). Kültigin Yazıtı -Notlar-. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
- Taş, İ. (2015). Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tekin, T. (1989). XI. Yüzyıl Türk Şiiri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tekin, T. (2010). Orhon Yazıtları (4. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tekin, Ş. (2019). Uygurca Metinler II- Maytrısimit- Burkancıların Mehdisi Maitreya Ile Buluşma- Uygurca Ibtidai Bir Dram. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tekin, T. (2013). Makaleler I-Altayistik. (Haz. E. Yılmaz ve N. Demir). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri (1. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tekin, T. (2022). Türk Dilinde Birincil Uzun Ünlüler (1. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z. ve Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük. (Haz. M. Ölmez). Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 18.
- Tietze, A. (2021). Tarihî Ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA).
- Toparlı, R. Karaatlı, R. ve Vural H. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Türk Dil Kurumu, (2019). Tarama Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Türk, V. (2006). Türkçede Ö-, Ög, Ögür, Ögren-, Ögret- Kelimeleri. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları, 5-16.
- Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
- Yüce, N. (2014). Mukaddimetü’l-Edeb-Ḫvārizm Türkçesi Ile Tercümle Şuster Nüshası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Yeni Türk Dili (Eski Anadolu, Osmanlı, Türkiye Türkçesi) |
| Bölüm | Araştırma Makaleleri |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 31 Mayıs 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 27 Ocak 2025 |
| Kabul Tarihi | 12 Mayıs 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Cilt: 9 Sayı: 1 |
