In the literature, al-Fatāwā is introduced as an independent work containing the fatwas of Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi. However, this assessment is based solely on a single manuscript, and sufficient evidence regarding the work’s authorship has not been provided. The manuscript titled al-Fatāwā, attributed to Shaykh al-Islam Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi and registered under number 01048-001 in the Şehid Ali Paşa Collection of the Süleymaniye Manuscript Library, does not contain any explicit statement in the introduction or colophon directly indicating its authorship. In the existing manuscript, only a note appears to have been added later, and a phrase found on the zahriye page (bookback page). This evidence is insufficient to verify the authorship of the work. Nevertheless, despite the lack of sufficient evidence proving that the work belongs to Karaçelebizâde, numerous academic studies have been conducted based on this assumption. A master's thesis has been written specifically on al-Fatāwā. In a book about Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi, some fatwas included in al-Fatāwā have been transcribed and attributed to him. Additionally, many contemporary academic studies have cited al-Fatāwā, if the fatwas within the work belong to Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi. This study demonstrates that such evaluations, which continue in modern academic texts, are erroneous and draws attention to this long-standing misattribution in the literature by examining the content of al-Fatāwā. Given the problems that arise when determining the authorship of a manuscript based solely on a single copy in academic literature, the methods used in this study serve as a model for similar research. In this study, artificial intelligence-assisted text analysis methods were employed to compare Ottoman fatwa collections, and the findings were verified through traditional comparative methods. Utilizing artificial intelligence-based text analysis techniques developed within a TÜBİTAK-supported project, textual similarities between two collections were examined. Initially, a dataset was created using transcriptions of selected fatwas on waqf law, followed by data cleaning and standardization processes. Subsequently, the texts were transformed into mathematical vectors using the Term Frequency-Inverse Document Frequency (TF-IDF) method and compared through the cosine similarity metric. Additionally, all fatwas in the relevant collections were manually compared. The findings from these comparisons reveal that the fatwas attributed to Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi belong to Çatalcalı Ali Efendi, indicating that there is no independent fatwa collection belonging to Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi. However, minor linguistic differences that do not alter the meaning were identified in some fatwas. These variations are believed to have resulted from changes made by copyists during the transcription process or differences in transliteration. Furthermore, fatwa collections formed by pasting original signed fatwas into compilations (Fetâvâ-yı Yapışdırma), containing hundreds of fatwas, were examined, and fatwas definitively attributed to Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi bearing his signature were analyzed. It was determined that these fatwas were not included in Fatāwā-yi ʿAlī Efendi. This finding eliminates the possibility that Karaçelebizâde's fatwas were incorporated into the fatwa collection prepared by Çatalcalı Ali Efendi. Additionally, during the study, a work titled Fatāwā al-Sulṭāniyya, believed to belong to Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi, was discovered. However, upon examination, it was determined that this was not a fatwa collection but a concise jurisprudential text dealing with fundamental legal issues. This study demonstrates that the manuscript titled al-Fatāwā is not an independent compilation but instead contains fatwas from Fatāwā-yi ʿAlī Efendi. Moreover, by showcasing the applicability of artificial intelligence-assisted text analysis methods in the study of Ottoman legal literature, this research introduces an innovative methodological approach to academic inquiries in this field.
Islamic Law Ottoman Fatwa Literature Ownership of the Fatwa Collection Digital Text Analysis Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi Çatalcalı Ali Efendi
Literatürde el-Fetâvâ, Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi’nin fetvalarını içeren bağımsız bir eser olarak tanıtılmaktadır. Ancak bu değerlendirme, yalnızca tek bir nüshaya dayandırılmış ve eserin aidiyeti konusunda yeterli kanıtlar sunulmamıştır. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi’nin Şehid Ali Paşa Koleksiyonu’nda 01048-001 numarasıyla kayıtlı olan ve Şeyhülislam Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi’ye nispet edilen el-Fetâvâ adlı yazmanın mukaddimesinde ya da ferağ kaydında doğrudan aidiyet belirten bir ibare bulunmamaktadır. Mevcut nüshada yalnızca sonradan eklenmiş olduğu düşünülen bir not ve zahriye sayfasında yer alan bir ifade yer almaktadır. Bu durum, eserin aidiyetini doğrulamak için yetersizdir. Ancak, ilgili eserin Karaçelebizâde’ye ait olduğunu gösteren yeterli kanıt olmadığı halde literatürde bu kabule dayalı olarak birçok akademik çalışma yapılmıştır. El-Fetâvâ özelinde bir yüksek lisans tezi yazılmış, Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi hakkında yazılan bir kitapta el-Fetâvâ’da yer alan bazı konulardaki fetvalar transkribe edilerek Karaçelebizâde’ye nispet edilmiştir. Ayrıca birçok güncel akademik çalışmada el-Fetâvâ’ya atıf yapılmış ve bu eserde yer alan fetvaların Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi’nin fetvaları olduğu kabul edilmiştir. Bu çalışma, güncel akademik metinlerde de devam eden bu değerlendirmelerin hatalı olduğunu ortaya koymakta, el-Fetâvâ’nın aidiyeti ve içeriğini ele alarak literatürde uzun süredir devam eden bu yanlış kabule dikkat çekmektedir. Akademik literatürde bir yazma eserin aidiyetini belirlerken tek bir nüshaya dayanmanın doğurduğu sorunlar göz önüne alındığında, bu çalışmada kullanılan yöntemler benzer araştırmalar için model oluşturabilecek niteliktedir. Çalışmada, Osmanlı fetva mecmualarının karşılaştırılmasında yapay zekâ destekli metin analiz yöntemleri kullanılmış ve elde edilen bulgular geleneksel mukayeseli yöntemlerle doğrulanmıştır. TÜBİTAK destekli bir projede geliştirilen yapay zekâ destekli metin analizi yöntemleri kullanılarak, iki mecmua arasında metinsel benzerlikler incelenmiş, öncelikle örneklem olarak seçilen vakıf hukuku fetvalarının transkripsiyonları kullanılarak bir veri seti oluşturulmuş, metinler, veri temizleme ve standardizasyon süreçlerinden geçirilmiştir. Daha sonra Term Frequency-Inverse Document Frequency (TF-IDF) yöntemiyle metinler matematiksel vektörlere dönüştürülmüş ve kosinüs benzerliği metriğiyle karşılaştırılmıştır. Ayrıca ilgili mecmualardaki fetvaların tamamı manuel olarak mukayese edilmiştir. Karşılaştırmalar neticesinde elde edilen bulgular, Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi’ye atfedilen fetvaların aslında Çatalcalı Ali Efendi’ye ait olduğunu, diğer bir ifadeyle Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi’ye ait müstakil bir fetva mecmuasının bulunmadığını ortaya koymaktadır. Bununla birlikte, bazı fetvalarda anlamı etkilemeyen küçük lafız farklılıklarının bulunduğu tespit edilmiştir. Bu farklılıkların, müstensihlerin istinsah sürecinde yaptığı değişikliklerden veya transliterasyon farklarından kaynaklandığı düşünülmektedir. Öte yandan çalışmada yüzlerce fetva içeren yapıştırma fetva mecmuaları taranarak Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi’ye ait olduğu kesin olarak belirlenmiş imzalı fetvalar incelenmiş ve bu fetvaların Fetâvâ-yı Ali Efendi’de yer almadığı tespit edilmiştir. Bu bulgu, Karaçelebizâde’ye ait fetvaların Çatalcalı Ali Efendi’nin hazırladığı fetva mecmuasına dahil edilmiş olma ihtimalini ortadan kaldırmaktadır. Ayrıca çalışma sırasında Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi’ye ait olduğu düşünülen Fetâvâ es-Sultâniyye adlı bir esere rastlanmış, ancak yapılan incelemeler sonucunda bu eserin bir fetva mecmuası olmayıp, temel fıkıh meselelerini ele alan muhtasar bir metin olduğu belirlenmiştir. Bu çalışma, el-Fetâvâ adlı yazmanın müstakil bir derleme olmadığını, aksine Fetâvâ-yı Ali Efendi adlı mecmuadaki fetvaları içerdiğini ortaya koymaktadır. Ayrıca, yapay zekâ destekli metin analiz yöntemlerinin Osmanlı hukuk literatürünün incelenmesinde uygulanabilirliğini göstererek, bu alandaki akademik araştırmalara yenilikçi bir metodolojik yaklaşım sunmaktadır.
İslam Hukuku Osmanlı Fetva Literatürü Fetva Mecmuasının Aidiyeti Dijital Metin Analizi Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi Çatalcalı Ali Efendi
Tübitak
Bu çalışma, 15/07/2022-15/11/2024 tarihleri arasında tamamlanan “Osmanlı Dönemi Fetva Mecmualarının Karşılaştırılmasında ve Anlaşılmasında Yapay Zekâ Yöntemlerinin Kullanılması” başlıklı TÜBİTAK 3005 (Proje No: 122G064) projesinin bir çıktısıdır.
المخطوطة المعروفة بـ الفتاوى تُعرّف في الأدبيات على أنها مجموعة مستقلة تحتوي على فتاوى الشيخ الإسلام قرة جلبي زاده عبد العزيز أفندي. ومع ذلك، فإن هذا التقييم يستند فقط إلى نسخة واحدة من المخطوطة، ولم تُقدّم أدلة كافية تثبت نسبة العمل. المخطوطة المسماة الفتاوى، والمنسوبة إلى الشيخ الإسلام قرة جلبي زاده عبد العزيز أفندي، والمحفوظة تحت الرقم 01048-001 في مجموعة شهيد علي باشا بمكتبة السليمانية للمخطوطات، لا تحتوي في مقدمتها أو خاتمتها على أي تعبير واضح يشير مباشرة إلى نسبتها. تحتوي النسخة الحالية فقط على ملاحظة يُعتقد أنها أضيفت لاحقًا وبيان على صفحة الظهرية، مما يُعتبر غير كافٍ لتأكيد النسبة. ومع ذلك، ورغم عدم وجود أدلة كافية تثبت أن هذا العمل يعود إلى قرة جلبي زاده، فقد أُجريت دراسات أكاديمية عديدة بناءً على هذا الافتراض. فقد كُتبَت رسالة ماجستير خصيصًا عن الفتاوى، وفي كتاب عن قرة جلبي زاده عبد العزيز أفندي، نُسخت بعض الفتاوى من الفتاوى ونُسبت إليه. بالإضافة إلى ذلك، في العديد من الدراسات الأكاديمية الحديثة، أُشير إلى الفتاوى وقُبلت الفتاوى الواردة فيها على أنها فتاوى قرة جلبي زاده عبد العزيز أفندي. تُظهر هذه الدراسة أن مثل هذه التقييمات، التي لا تزال قائمة في النصوص الأكاديمية المعاصرة، غير صحيحة. وتتناول الدراسة نسبة ومحتوى الفتاوى، مُلفتة الانتباه إلى هذا الافتراض الخاطئ الذي استمر لفترة طويلة في الأدبيات. في الدراسة، قورنت الفتاوى الواردة في المجموعة المسماة الفتاوى بفتاوى جتالجالي علي أفندي باستخدام طرق تحليل التشابه الرقمي. وبالاعتماد على طرق تحليل النصوص المدعومة بالذكاء الاصطناعي التي تم تطويرها ضمن إطار مشروع مدعوم من TÜBİTAK، تم تحليل التشابه النصي بين المجموعتين. تم إنشاء مجموعة بيانات باستخدام النصوص المحولة إلى الحروف العثمانية للفتاوى المختارة المتعلقة بقانون الوقف، وتم إخضاع النصوص لعمليات تنظيف البيانات وتوحيدها. وبعد ذلك، تم تحويل النصوص إلى متجهات رياضية باستخدام طريقة TF-IDF (تردد المصطلح-العكسي) ومقارنتها باستخدام مقياس التشابه الكوني. بالإضافة إلى ذلك، تمت مقارنة جميع الفتاوى الواردة في المجموعتين يدويًا. تُظهر النتائج أن الفتاوى المنسوبة إلى قرة جلبي زاده عبد العزيز أفندي تعود فعليًا إلى جتالجالي علي أفندي. وبعبارة أخرى، تخلص الدراسة إلى أنه لا توجد مجموعة فتاوى مستقلة من تأليف قرة جلبي زاده عبد العزيز أفندي. علاوة على ذلك، تم تحديد اختلافات لفظية طفيفة لا تؤثر على المعنى في بعض الفتاوى. ويُعتقد أن هذه الاختلافات ناتجة عن تغييرات قام بها النساخ أثناء النسخ أو عن اختلافات في التحويل النصي. بالإضافة إلى ذلك، تمت مراجعة جزء كبير من مجموعات الفتاوى المدمجة بعناية خلال الدراسة، وتم تحديد أمثلة على فتاوى تحمل توقيع قرة جلبي زاده عبد العزيز أفندي في هذه المجموعات. ومع ذلك، وُجد أن هذه الفتاوى غير موجودة في الفتاوى. وهذه النتيجة تدعم بشكل أكبر استنتاج أن الفتاوى لا تعود إلى قرة جلبي زاده. علاوة على ذلك، وخلال الدراسة، تم التعرف على عمل بعنوان فتاوى السلطانية منسوب إلى قرة جلبي زاده عبد العزيز أفندي. ولكن أظهرت الفحوصات اللاحقة أن هذا العمل ليس مجموعة فتاوى، بل نص فقهي مختصر يتناول مسائل قانونية أساسية. تُثبت هذه الدراسة أن المخطوطة المعروفة بـ الفتاوى ليست مجموعة مستقلة، وإنما تحتوي على فتاوى من مجموعة فتاوى علي أفندي. كما تقدم الدراسة نموذجًا لاستخدام الطرق المدعومة بالذكاء الاصطناعي في تحليل الأدبيات القانونية العثمانية، مما يوفر منهجية جديدة للدراسات الأكاديمية في هذا المجال.
Birincil Dil | Türkçe |
---|---|
Konular | İslam Hukuku |
Bölüm | ARAŞTIRMA MAKALELERİ |
Yazarlar | |
Erken Görünüm Tarihi | 4 Haziran 2025 |
Yayımlanma Tarihi | 15 Haziran 2025 |
Gönderilme Tarihi | 1 Ocak 2025 |
Kabul Tarihi | 16 Nisan 2025 |
Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Sayı: 36 |
Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası Lisansı (CC BY NC) ile lisanslanmıştır.