Dinî ilimler alanında yazılmış metinlerde, özellikle de Arap dili sözlüklerinde bir kelimenin tanımı yapılırken, aklî ya da naklî bir delil getirilmesi suretiyle tanımın sağlam, isabetli ve güvenilir olduğu ortaya konur. Böylece ilgili kelime, genel geçer bir hüviyet kazanır ve daha iyi anlaşılmış olur. Bu bağlamda âyetlerle istişhâd veya kıraat farklılıklarına temasta bulunma, dinî metinlerde geçen herhangi bir kelime, kavram veya konunun izahı cihetinde başvurulan öncelikli referanslardandır. Esasında kıraat farklılıkları da âyetlerle istişhâd kapsamına girmektedir. Zira sahih olan farklı kıraatler ya da kıraat vecihleri Hz. Peygamber’e kadar ulaşan bir isnada sahip oldukları için Kur’ân kabul edilmektedir. Arap dili özelinde bakıldığında, geçmişten günümüze bu dilde yazılmış birçok sözlükte Kur’ân âyetlerinden istişhâd etme yöntemine ve bu kapsamda değerlendirilen kıraat referanslarına başvurulduğu görülmektedir. Çünkü bu sözlükler, Arap dilini konuşanların kahir ekseriyetinin kutsal kitabı olan Kur’ân’ı, temel kaynak olarak kabul etmektedir. Böylece sözlük terminolojisinde kullanılan bazı kelime ve kavramların anlamlandırılmasında Kur’ân’ın etkisi kaçınılmaz olmuştur. Ebû Bekir er- Râzî’nin (öl. 666/1268) Arap dili alanında kaleme aldığı ve Cevherî’nin (öl. 400/1009) es-Sıhâh/Tâcü’l-lüğa ve sıhâhu’l-‘arabiyye isimli eserinden ihtisâr ettiği Muhtâru’s-Sıhâh adlı sözlükte, kelimeler üzerinde yapılan önemli dilsel tahlillerin yanında çok sayıda âyet istişhâdına da yer verilmiştir. Bunun yanı sıra Muhtâru’s-Sıhâh’ta yer yer kıraat referanslarına da başvurularak ele alınan kelime açıklanmış, böylece kıraat farklılığının manaya etkisi ortaya konulmuştur. Arapça alfabetik düzene göre yazılan ve kelimelerin izahında sarf, nahiv, belâgat, şiir gibi Arap dilinin farklı disiplinlerinin verilerinden istifade edilen sözlükte, neredeyse her sayfada bir âyet istişhâdı görmek mümkündür. Muhtâru’s-Sıhâh’ın incelendiği bu çalışmada öncelikle bu eserin ve müellifinin hayatı ve ilmi kişiliği hakkında kısa bir bilgi verilmiştir. Ardından konunun muhtevasına uygun olarak dinî metinlerde üzerinde durulan meseleyi ya da iddia edilen görüşü delillendirme yöntemlerinden olan istişhâd yöntemi ve kıraat referanslarına ana hatlarıyla değinilmiştir. Bu kapsamda Muhtâru’s-Sıhâh‘ta yer alan âyet istişhâdları detaylıca incelenmiş, ayrıca kıraat farklılıklarının manaya etkisinin görülebilmesi açısından kıraat referanslarına müstakil bir başlıkta yer verilmiştir. Âyetlerle İstişhâd Yöntemi ve Kıraat Referansları konu başlığı altında kelime yapısına göre isimler, fiiller ve harfler, alt başlıklara ayrılarak incelenmiş ve bu bağlamda yapılan istişhâd örnekleri gösterilmiştir. Aynı şekilde kıraat referansları da ele alınarak Muhtâru’s-Sıhâh isimli sözlüğün kıraatlerden nasıl istişhâd ettiği örnekler üzerinden analiz edilmiştir. Her ne kadar muhtasar olan bu sözlükte kıraat alanına yönelik sistemli ve detaylı bilgilere yer verilmese de eserin kıraatlerden tamamıyla hâlî olmadığı görülmüştür. Zira üzerinde durulan kelime veya kavramla ilgili bazen kıraat vecihlerine değinilmiş ve bu vecihlerin kârîlerinin isimleri zikredilmiştir. Ayrıca kıraat vecihleri kapsamında genellikle kelime köklerine yer verilmiş, farklı vecihlere göre ilgili kelimelerin sîgaları, hangi bâbtan geldikleri veya müfred ya da cemî oldukları belirtilmiştir. Bazen de kelimelerin gramer açısından hangi konumda olduğu ve kıraat vecihlerine göre kazandığı anlamlar üzerinde durulmuştur. Âyet istişhâdları ve kıraat farklılıklarına değinen sözlüklerde manaya etki eden kapsamlı dilsel tahliller bulunması, ilgili âyetlerin yorumuna da yansımaktadır. Dolayısıyla Muhtâru’s-Sıhâh gibi sözlüklerin tefsir ilmine katkı sağladığı ve aynı zamanda tefsir ilminin kaynakları arasında değerlendirilebileceği görülmektedir. Muhtâru’s-Sıhâh başta Kur’ân ve hadis olmak üzere diğer dinî kaynaklardaki kelimeleri, Cevherî’nin es-Sıhâh isimli eserinden ayıklayarak belli bir düzen içinde kayıt altına aldığı için ilim meclislerinde sıklıkla başvurulan bir sözlük olmuştur. Ancak temel dinî ilimler alanındaki akademik literatür incelendiğinde, eserin sahip olduğu şöhrete kıyasla hakkında az sayıda çalışmanın yapıldığı görülmektedir. Dolayısıyla hem bu sözlüğü ana hatlarıyla tanıtan hem de bu sözlükte çokça göze çarpan âyet istişhâdları ve kıraat farklılıklarını ön plana çıkarmayı amaçlayan çalışmamızın alanla ilgili önemli bir boşluğu doldurması beklenmektedir.
Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi dergisinin değerli editöryal ekibine ve bu sayıda hakemlik yaparak katkı sağlayan hoca arkadaşlarıma teşekkür ederim.
In the texts written in the field of religious sciences, especially in Arabic language dictionaries, when a word is defined, it is demonstrated that the definition is sound, accurate and reliable by bringing an intellectual or Naqlī evidence. In this way, the word acquires a generalized identity and is better understood. In this context, istishād with verses or referring to the differences of qiraāt are among the primary references used to explain any word, concept or subject in religious texts. In essence, variations in recitation also fall within the scope of citing Qur’ānic verses since authentic recitations and qirā’at modes are considered part of the Qur’ān due to their transmission through an uninterrupted chain of narration reaching the Prophet Muhammad. From the perspective of the Arabic language, it is observed that many dictionaries written over time have utilized Qur’ānic verses as a method of citation, including references to different qirā’at. This is because these dictionaries regard the Qur’ān, the sacred book of the vast majority of Arabic speakers, as a primary source. Thus, the influence of the Qur'an on the meaning of some words and concepts used in dictionary terminology has been inevitable. Abū Bakr al-Rāzī (d. 666/1268) authored the lexicon Mukhtār al-Ṣiḥāḥ in the field of Arabic linguistics by abridging al-Jawharī’s (d. 400/1009) work al-Ṣiḥāḥ/Tāj al-Lugha wa-Ṣiḥāḥ al-ʿArabiyya. In addition to significant linguistic analyses conducted on words, Mukhtār al-Ṣiḥāḥ contains numerous instances of Qur’ānic citation (istishhād). Furthermore, references to qirā’at are also occasionally employed in the lexicon to explain words, demonstrating the impact of recitational differences on meaning. The dictionary, arranged in alphabetical order according to the Arabic script, benefits from various disciplines of the Arabic language, such as morphology (ṣarf), syntax (naḥw), rhetoric (balāgha), and poetry, in explaining words. Almost every page features at least one Qur’ānic citation. In the present study, which examines Mukhtār al-Ṣiḥāḥ, an overview of the work, its author, and his scholarly contributions is provided first. Subsequently, the methodology of citation (istishhād) and reference to qirā’at—methods used to substantiate claims or issues discussed in religious texts—are outlined in accordance with the subject matter. Within this framework, the Qur’ānic citations in Mukhtār al-Ṣiḥāḥ are analyzed in detail, while a separate section is dedicated to examining the role of qirā’āt in influencing meaning. Under the section on Qur’ānic citation method and references to qirā’at, examples are categorized based on the morphological structure of words, including nouns, verbs, and particles. Similarly, qirā’at references are analyzed to illustrate how Mukhtār al-Ṣiḥāḥ utilizes recitational variants as a means of citation. Although this abridged dictionary does not provide a systematic and comprehensive treatment of qirā’at, it is evident that the work is not entirely devoid of references to them. At times, different recitational variants (qirā’at wujūh) are mentioned concerning specific terms, along with the names of the reciters. Furthermore, in the context of recitational variants, the lexicon often includes the root forms of words, their morphological patterns, and whether they are singular or plural. Occasionally, the grammatical status of words and the meanings they acquire based on different recitational readings are also discussed. The presence of extensive linguistic analyses in dictionaries addressing Qur’ānic citations and recitational differences also influences the interpretation of the relevant verses. Consequently, it has been observed that lexicons such as Mukhtār al-Ṣiḥāḥ contribute to the field of tafsīr (Qur’ānic exegesis) and may even be considered among the sources of this discipline. Since Mukhtār al-Ṣiḥāḥ systematically compiles words from the Qur’ān, hadith, and other religious sources by selecting entries from al-Jawharī’s al-Ṣiḥāḥ, it has frequently been referenced in scholarly circles. However, upon examining the academic literature in the field of fundamental Islamic sciences, it becomes apparent that despite its reputation, relatively few studies have been conducted on this work. Therefore, this study, which aims to introduce the dictionary in broad terms and highlight the Qur’ānic citations and recitational variations prominently featured in it, is expected to fill a significant gap in the field.
Birincil Dil | Türkçe |
---|---|
Konular | Tefsir |
Bölüm | ARAŞTIRMA MAKALELERİ |
Yazarlar | |
Erken Görünüm Tarihi | 4 Haziran 2025 |
Yayımlanma Tarihi | 15 Haziran 2025 |
Gönderilme Tarihi | 15 Ocak 2025 |
Kabul Tarihi | 23 Nisan 2025 |
Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Sayı: 36 |
Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası Lisansı (CC BY NC) ile lisanslanmıştır.