Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

Öz

Ülkemizde hadiste metin tenkidi konusunda son otuz yıllık süre zarfında kitap, lisansüstü tez ve makale formatlarında toplam üç yüz elliye yakın akademik araştırmanın yapılmış olup bu sayede metin tenkidi konusunda oldukça ciddi bir ilmî kazanımın ortaya çıktığı müşahede edilmektedir. Bu noktada söz konusu ilmî birikimin ciddi bir tenkit ve tahliline ihtiyaç duyulduğu açıktır. Böylece bu sahada hazırlanacak yeni araştırmalar daha sağlam bir zemin üzerinde yapılabilecektir. Bu kapsamda söz konusu araştırmaların içerikleri, yöntemleri, bulguları, güçlü ve zayıf yönleri, yaklaşımları incelenmeli, bu şekilde önemli boşluklar, kazanımlar, metodolojik ve kuramsal eksiklikler, yöntemsel sorunlar belirlenmelidir. Bu ihtiyaca binâen bu makalede metin tenkidini genel olarak inceleyen veya bir kıstası konu edinen araştırmalar arasından öne çıkan üç tanesi amaçlı örnekleme yöntemiyle seçilmiş ve derinlemesine analize tabi tutulmuştur. Bu üç araştırma “Hadis Usûlünde Egemen Sahih Hadis Tanımı ve Problemleri”, “‘Sahih Hadis’ Kavramı Üzerine Bir Çözümleme” ve “Hadislerin Kabul ve Reddinde İcmâın Rolü” başlıklı makaleler olup mezkûr çalışmalar makalemizde eleştirel bir şekilde tetkik edilmiştir. İncelenen araştırmalarda hadis usulündeki sıhhat şartlarının sadece senedle ilgili olduğu ve metin tenkidini kapsamadığı, sika râvilerin yanılabileceği gerçeğinin göz ardı edildiği, hadis usulünde metnin sıhhatinin ihmal edildiği ve senedin sıhhatiyle iktifa edildiği, bu durumun da usulün “en önemli zaafı” olduğu, illet şartının metin tenkidiyle ilgisinin bulunmadığı, hadis metninin Hz. Peygamber’in misyonu ve konumuna uygun olmasının muhaddislerce dikkate alınmadığı, hadisçilerin hadisin sıhhatini belirlerken onun içeriğini dikkate almadıkları ve sadece ravilerde aranan bir takım kriterlere göre onların mülakat ve semalarını esas aldıkları, hadisin sıhhatinin yalnızca semâa bağlı olduğu ve “sahih” kavramının muttasıl ile eşanlamlı olduğu, Şâfiî’nin haberin sübutu ile doğruluğu arasında zorunlu bir ilişki gördüğü, muhaddislerin bir metin tenkidi yöntemi olarak icmâa aykırılığı kullanmadıkları, onlar için icmâın müstakil bir delil olmadığı ve destekleyici bir delil olmaktan öteye geçemediği, hadisçilerin isnada göre hüküm verdikleri, icmâa muhalefetin ise isnad tenkidine ek olarak zikredildiği ve ancak destekleyici karinelerden birini oluşturduğu, muhaddislerin sadece idrâc, tahrîf, şâz ve illet gibi kusurlar için metinle ilgilendikleri ve hadisleri ayrıca Kur’ân’a, sünnete, icmâa ve akla arz etmeyi gerekli görmedikleri gibi iddiaların yer aldığı saptanmıştır. Ancak araştırmayı yakından ilgilendiren temel kaynakları dikkatli bir şekilde incelememe ve bu aslî kaynaklarda yer alıp araştırmacının teziyle çatışan bulgulara işaret etmeme, araştırmayla yakından ilgili alanyazındaki muasır kaynakları dikkate almama, bir münekkidin sözünün araştırmacının tezini doğrulayan ilk kısmının alınıp hemen devamında gelen ve araştırmacının tezini yanlışlayan son kısmının alınmaması yoluyla yanıltıcı bir duruma yol açma, hatalı çıkarımlarda bulunma, bir şeyin gerçekleşmesi için gerekli olan bir şartın aynı zamanda o şeyin gerçeklemesi için tek başına yeterli bir şart olduğunu ileri sürme, kapsamlı bir tetkik yapılmadığı halde ihtiyatlı bir dil kullanmama ve kesinlik ve genelleme içeren ifadeler kullanma, öne sürülen görüşler arasında tutarsızlık, önemli bir konunun ikincil bir kaynak üzerinden temellendirilmesi, münekkitlerin açık beyanlarını yanlış okuma, bazı kavramların birbirine karıştırılması, eksik/büyültücü tümevarım yoluyla yapılan çıkarımların ihtiyatlı ve ihtimal ifade eden bir dille belirtilmemesi, oldukça geniş ve derinlikli araştırmalar gerektiren bir takım iddiaların yetersiz bir şekilde delillendirilmesi gibi eksiklikler ve yöntemsel sorunlar söz konusu araştırmalarda ulaşılan sonuçları tartışmalı kılmaktadır.