Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

Öz

Köklü bir dil ve edebiyat tarihi olan klasik Arap edebiyatında, geleneksel tarzda kaleme alınan şiirlerin yanı sıra birçok farklı form ve türde geniş bir yelpazeye sahip eserler de üretilmiştir. Muhatabın ruhunda, zihninde değişik düşünceler ve tesirler uyandıran, şaşırtmayı ve hatta mevcut düşünce yapısını sorgulatmayı amaçlayan, dilin sınırlarını zorlayan, beklenmedik imgeler, fikirler sunan ve bilinen kalıpların dışına çıkarak yazılmış sıra dışı beyitlerin bulunduğu bu şiirler, dilin inceliklerini ve zenginliğini göstermede öncü bir rol oynamıştır. Genellikle şairlerin maharet, bilgi ve becerilerini sergilemek amacıyla kurgulanan ve sözün mimarisi denilebilecek şekilde kelimelerin ve harflerin birleşme veya okunuş biçimi ile görselliği öne çıkararak harflerle şiir çizme sanatı olarak adlandırılabilecek şekilde istif ve kombinasyonuna dayalı bu tarz hünerler, ahenkli ses oyunları gibi sanatların harf mühendisliği denilebilecek biçimde vezin ve kafiye eşliğinde sunulduğu bir sergi özelliği taşımaktadır. Muhtelif yazı stillerine sahip olan ve çeşitli biçimlerde terkiplere müsait olan Arap alfabesinin bu özelliği, harf veya kelimelerle değişik anlamların ve ilginç sanatların meydana getirilmesine imkân verdiği gibi bazen harflerin ifade ettiği ses ve anlamdan ziyade şekline vurgu yapılan eserlerin oluşturulması için de ilham kaynağı olmuştur. Arap Dili ve Belagati ile ilgili eserlerde, harf ve kelimelerle tertip edilen sanatlar bazen tasnif yapılmadan bazen belâgat ilminin bir şubesi olan bedî‘ kısmında bazen de belâgate dâhil olan söz sanatları başlığı altında zikredilmiştir. Harf veya kelime oyunları olarak adlandırılabilecek şekilde derin bir bilgi ve kabiliyet ile keskin bir zekâ ve hayal gücü gerektiren tarzda verilen bu edebî ürünlerin bir kısmı basit ve açık iken bir kısmı da bilgi, maharet ve zekâ gerektiren karmaşık bir yapıya sahiptir. Harf ve kelime oyunlarıyla meydana getirilen sıra dışı beyitlerin ele alındığı bu çalışma iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde; sadece noktalı veya sadece noktasız harflerden mürekkep kelimelerle oluşturulmuş beyitler, bir harfi noktalı bir harfi noktasız harflerden mürekkep kelimelerle oluşturulmuş beyitler, bitişen veya bitişmeyen harflerin kullanıldığı beyitlerin yanı sıra maklûb-ı müstevîler, tecnîsler, dudakdeğmezler, kalb ve görsel şiir gibi harf oyunlarına bağlı ilgi çekici örnekler de incelenmiştir. İkinci bölümde ise “kelime oyunu” olarak adlandırılabilecek şekilde terkip edilmiş beyitler ele alınmıştır. Bu bölümde; sağdan sola ve yukarıdan aşağıya/ufkî- amudî aynı şekilde okunan kelimelerden oluşan beyitler, Soldan sağa veya sağdan sola okunması durumunda okumanın yönüne göre farklı anlamlar ifade eden beyitler, sözcüklerin benzer veya aynı seslerle tekrarlanması veya takti/bölünmesi gibi sanatlarla oluşturulan ilginç beyitler incelenmiştir. Bu çalışmada incelenen şiir ve beyitlerde, alışılagelmiş kalıpların aşıldığı sıra dışı özellikler bulunmaktadır. Geleneksel formların dışına çıkan bu ürünler, anlam ve muhtevasının yanı sıra çeşitli terkipler, ses ve harf oyunları ile değişik okuyuş biçimleri yani şekil itibarıyla ilginç ve farklı niteliklere sahiptir. İncelenen beyitlerin ekseriyetini, harflerin yapısında görülen ve “harf oyunu” olarak adlandırılan kısımlar oluşturmaktadır. Arap dili ve edebiyatında sıra dışı beyitlerin incelenmesi neticesinde, bu dilin ve kültürün zenginliğine, derinliğine ve esnekliğine dair önemli bilgiler elde edilmektedir. Bu beyitler, Arapçanın sadece bir iletişim aracı olmadığını aynı zamanda fikir veya hayallerin etkili bir biçimde ifade edildiği edebî sanatlar denizi hüviyetine sahip olduğunu da kanıtlamaktadır.