Araştırma Makalesi
BibTex RIS Kaynak Göster

On the Usage of Köŋül Örit- and Köŋül Turgur- Idioms in Old Uyghur Turkish

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 1, 736 - 748, 30.04.2025
https://doi.org/10.29110/soylemdergi.1623783

Öz

The period known as Old Uyghur Turkish, which has a privileged place in terms of the works produced in the Old Turkish period, reveals many linguistic features of Turkish. The idioms köŋül örit- and köŋül turgur- encountered in Old Uyghur texts are one of the important forms of expression specific to this period. The idiom köŋül örit- is recorded with the meaning of ‘to develop a thought’ and köŋül turgur- is recorded with the meaning of ‘to nurture an intention’ in the work titled Eski Türkçenin Deyim Varlığı. However, in the scanned texts, it was observed that these idioms are synonyms and close meanings, and accordingly, they are often used interchangeably in the texts. The verbs örit- and turgur-, which constitute the idiom, also form a doubling within themselves and express the meaning of ‘emergence, bringing into being’, a meaning that is not shown in the sources where the doublings are compiled. In the texts, it was observed that the idioms köŋül turgur-, köŋül örit- are generally conveyed as developing a thought, revealing a mentality. The translations made from Chinese and Sanskrit during the Uyghur period and the relationship of the word köŋül with mind and heart in these languages caused some problems in determining the meaning of this idiom in Uyghur. Based on the context, it was observed that the idioms were used in some texts in the sense of ‘revealing a feeling-feeling’. The meanings of ‘give heart’, ‘intend’ and ‘raise’, which appear according to the use of idioms, emerged according to the structures used before the idioms themselves. According to this, the meaning of idioms is shaped according to the elements used before them, after the words that take case suffixes, after the structures reporting cause and effect and according to the word in the object position used before it.

Kaynakça

  • Çetin, Engin (2017). Altun Yaruk Sekizinci Kitap. Adana: Karahan Kitabevi.
  • Çetin, Engin (2012). Altun Yaruk Yedinci Kitap. Adana: Karahan Kitabevi.
  • Demirci, Ü. Özgür (2014). Eski Uygurca Dört Çatik. Ankara: Kesit Yayınları.
  • Elmalı, Murat (2019). Eski Uygurca Altı Dişli Fil Hikayesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Gulcalı, Zamire (2023). Eski Uygurca Matirçet Nom. Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları.
  • Gulcalı, Zamire (2021). Altun Yaruk Sudur X. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Gulcalı, Zamire (2013). Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” Hikayesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Kara, G ve Zieme P. (1977). Die uigurischen Übersetzungen des Guruyogas “Tiefer Weg” von Saskya Paṇḍita und der Mañjuśrīnāmasaṃgīti. Berliner Turfan Texte VIII. Berlin: Akademie Verlag.
  • Karaman, Ahmet (2022). Eski Türkçede İkilemeler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Karaayak, Tümer (2021). Eski Uygurca Abitaki Metinlerinin Söz Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Kaya, Ceval (2021). Uygurca Altun Yaruk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Ölmez, Mehmet (1991). Altun Yarık III. Kitap (5. Bölüm). Ankara: Odak Ofset.
  • Soothill, William Edward ve Hodous, Lewis (1937). A Dictionary Of Chinese Budhist Terms.
  • https://mahajana.net/texts/soothill-hodous.html (erişim: 12.11.2024).
  • Şen, Serkan (2017). Eski Türkçenin Deyim Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Tekin, Ş. (2019). Uygurca Metinler II. -Maytrısimit, Burkancıların Mehdisi Maitreya ile Buluşma Uygurca İptidai Bir Dram. Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Tokyürek, Hacer (2018). Altun Yaruk Sudur IV. Tegzinç. Ankara Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Trier, Jost (1969). Kelime Alanları ve Kavram Alanları Üzerine. (Çev. Hüseyin Sesli), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi.
  • Uçar, Erdem (2021). “Eski Uygurca Çok İşlevli Bir Sözcük”, Bitig Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 1: 15-29.
  • Uçar, Erdem (2013). Uygurca Altun Yaruk Sudur IX. Tegzinç. İzmir: Dinozor Kitabevi Yayınları.
  • Uçar, Erdem (2009). “Altun Yaruk Sudur V. Kitap Berlin Koleksiyonundaki Fragmanların ve Transliterasyonu Transkripsiyonu Açıklamalar ve Dizin”, [Baılmamış Doktora Tezi], Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Uluç, Burcu (2024). Tarihi Türk Şivelerinde İkilemeler, (Basılmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
  • Wilkens, J. (2007). Das Buch von der Sündentilgung, Edition des alttürkischen-budistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig I-II. Berliner Turfantexte XXV Turnhout (Belgium): Brepols Publishers.
  • Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, Altuigurisch-Deutsch-Türkisch. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
  • Yakup, Abdurishid (2010). Prajñāpāramitā Literature in Old Uyghur (Berliner Turfantexte XXVIII). Turnhout: Brepols.
  • Zieme, Peter (1996). Altun Yaruq Sudur. Vorworte und das erste Buch Edition und Übersetzung der alttürkischen Version des Goldglanzsutra. (Suvarnaprabhāsottamasūtra).

Eski Uygurcada Köŋül Örit- ve Köŋül Turgur- Deyimlerinin Kullanımları Üzerine

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 1, 736 - 748, 30.04.2025
https://doi.org/10.29110/soylemdergi.1623783

Öz

Eski Uygur Türkçesi olarak bilinen ve Eski Türkçe döneminde verilen eserler bakımından ayrıcalıklı bir yere sahip olan dönem, Türkçenin pek çok dil özelliğinin ortaya koymaktadır. Eski Uygurca metinlerinde karşılaşılan köŋül örit- ve köŋül turgur- deyimleri bu döneme has önemli ifade biçimlerinden biridir. Eski Türkçenin Deyim Varlığı isimli eserde köŋül örit- deyimi “düşünce geliştirmek”; köŋül turgur- deyimi ise “niyet beslemek” anlamlarıyla kaydedilmiştir. Ancak taranan metinlerde bu deyimlerin eş ve yakın anlamlı olduğu, buna bağlı olarak metinlerde sıklıkla birbirlerinin yerlerine kullanılabilindiği görülmüştür. Deyimi oluşturan örit- ve turgur- eylemleri de kendi içlerinde ayrıca ikileme oluşturmakta ve ikilemelerin derlendiği kaynaklarda gösterilmeyen bir anlam olarak “ortaya çıkma, meydana getirme” anlamlarını ifade etmektedir. Metinlerde köŋül turgur-, köŋül örit- deyimlerinin genellikle bir düşünce geliştirmek, bir zihniyet ortaya koymak şekilde aktarıldığı görülmüştür. Uygurca döneminde Çince ve Sanskritçeden yapılan çeviriler ve köŋül sözcüğünün bu dillerdeki karşılığının zihin ve kalp ile olan ilişkisi, Uygurcada bu deyimin anlamının belirlenişinde bazı problemlere neden olmuştur. Bağlamdan hareket edildiğinde deyimlerin bazı metinlerde “bir duygu-hissiyat ortaya koymak” anlamında kullanıldığı görülmüştür. Deyimlerin kullanımlarına göre beliren gönül vermek, niyet et, yükseltmek anlamları ise deyimlerin kendilerinden önce kullanılan yapılara göre ortaya çıkmıştır. Buna göre deyimlerin anlamı kendinden önce kullanılan ögelere göre şekillenmekte, yönelme hal ekini alan sözcüklerden sonra, sebep-sonuç bildiren yapılardan ve kendinden önce kullanılan nesne konumundaki sözcüğe göre belirlenmektedir.

Kaynakça

  • Çetin, Engin (2017). Altun Yaruk Sekizinci Kitap. Adana: Karahan Kitabevi.
  • Çetin, Engin (2012). Altun Yaruk Yedinci Kitap. Adana: Karahan Kitabevi.
  • Demirci, Ü. Özgür (2014). Eski Uygurca Dört Çatik. Ankara: Kesit Yayınları.
  • Elmalı, Murat (2019). Eski Uygurca Altı Dişli Fil Hikayesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Gulcalı, Zamire (2023). Eski Uygurca Matirçet Nom. Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları.
  • Gulcalı, Zamire (2021). Altun Yaruk Sudur X. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Gulcalı, Zamire (2013). Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” Hikayesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Kara, G ve Zieme P. (1977). Die uigurischen Übersetzungen des Guruyogas “Tiefer Weg” von Saskya Paṇḍita und der Mañjuśrīnāmasaṃgīti. Berliner Turfan Texte VIII. Berlin: Akademie Verlag.
  • Karaman, Ahmet (2022). Eski Türkçede İkilemeler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Karaayak, Tümer (2021). Eski Uygurca Abitaki Metinlerinin Söz Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Kaya, Ceval (2021). Uygurca Altun Yaruk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Ölmez, Mehmet (1991). Altun Yarık III. Kitap (5. Bölüm). Ankara: Odak Ofset.
  • Soothill, William Edward ve Hodous, Lewis (1937). A Dictionary Of Chinese Budhist Terms.
  • https://mahajana.net/texts/soothill-hodous.html (erişim: 12.11.2024).
  • Şen, Serkan (2017). Eski Türkçenin Deyim Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Tekin, Ş. (2019). Uygurca Metinler II. -Maytrısimit, Burkancıların Mehdisi Maitreya ile Buluşma Uygurca İptidai Bir Dram. Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Tokyürek, Hacer (2018). Altun Yaruk Sudur IV. Tegzinç. Ankara Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Trier, Jost (1969). Kelime Alanları ve Kavram Alanları Üzerine. (Çev. Hüseyin Sesli), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi.
  • Uçar, Erdem (2021). “Eski Uygurca Çok İşlevli Bir Sözcük”, Bitig Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 1: 15-29.
  • Uçar, Erdem (2013). Uygurca Altun Yaruk Sudur IX. Tegzinç. İzmir: Dinozor Kitabevi Yayınları.
  • Uçar, Erdem (2009). “Altun Yaruk Sudur V. Kitap Berlin Koleksiyonundaki Fragmanların ve Transliterasyonu Transkripsiyonu Açıklamalar ve Dizin”, [Baılmamış Doktora Tezi], Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Uluç, Burcu (2024). Tarihi Türk Şivelerinde İkilemeler, (Basılmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
  • Wilkens, J. (2007). Das Buch von der Sündentilgung, Edition des alttürkischen-budistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig I-II. Berliner Turfantexte XXV Turnhout (Belgium): Brepols Publishers.
  • Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, Altuigurisch-Deutsch-Türkisch. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
  • Yakup, Abdurishid (2010). Prajñāpāramitā Literature in Old Uyghur (Berliner Turfantexte XXVIII). Turnhout: Brepols.
  • Zieme, Peter (1996). Altun Yaruq Sudur. Vorworte und das erste Buch Edition und Übersetzung der alttürkischen Version des Goldglanzsutra. (Suvarnaprabhāsottamasūtra).
Toplam 26 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Birincil Dil Türkçe
Konular Türk Dili ve Edebiyatı (Diğer)
Bölüm DİLBİLİM / ARAŞTIRMA MAKALELERİ
Yazarlar

Nurdan Besli 0000-0002-8940-1745

Erken Görünüm Tarihi 30 Nisan 2025
Yayımlanma Tarihi 30 Nisan 2025
Gönderilme Tarihi 20 Ocak 2025
Kabul Tarihi 18 Mart 2025
Yayımlandığı Sayı Yıl 2025 Cilt: 10 Sayı: 1

Kaynak Göster

APA Besli, N. (2025). Eski Uygurcada Köŋül Örit- ve Köŋül Turgur- Deyimlerinin Kullanımları Üzerine. Söylem Filoloji Dergisi, 10(1), 736-748. https://doi.org/10.29110/soylemdergi.1623783