Öz
Bu makalede, Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Kâşgarlı Mahmud tarafından Kençekçe olarak tanımlanan çowlı kelimesi filolojik, etimolojik ve semantik açıdan incelenmektedir. Çalışmada, Kençeklerin kökenine dair tartışmalar genel hatlarıyla ele alınmakla birlikte, esas odak noktası bu kelimenin Türkçedeki kullanım alanları, tarihî metinlerdeki tanıklıkları ve kökeni üzerinedir. Kâşgarlı, çowlı’yı “ince kabuktan yapılmış, kepçe gibi bir süzgeç” olarak tanımlamıştır. Kelime, Mukaddimetü’l Edeb, Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî ile Burhân-ı Katı gibi tarihî kaynaklarda da benzer anlamlarda yer almıştır. Çağdaş Türk lehçelerinde de sınırlı bir şekilde yaşayan çowlı, genellikle mutfak eşyası olarak kullanılan bir süzgeci ifade eder. Çowlı’nın kökeni veya Türkçeye alıntılandığı dil konusunda farklı yaklaşımlar bulunmaktadır: Bazı araştırmacılar kelimenin Türkçe bir kökten türediğini savunur ve çağdaş Türk lehçelerindeki biçimlerine dikkat çekerken bazı araştırmacılar da Farsçadaki çâvlî kelimesiyle benzerliği vurgulanarak, kelimenin Farsçadan alıntı olduğunu iddia ederler. Makale, kelimenin kökeninin Çincedeki 笊籬 (chào lí) “bambudan yapılmış süzgeç” kelimesine dayandığını ileri sürmektedir. Çince ve Türkçe arasındaki fonetik ve semantik paralellikler bu savı desteklemektedir.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Beş dilli sözlük (1957). Wuti Qingwen Jian, Pekin: Milletler Neşriyatı.
- Clauson, Sir G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
- Doerfer, G. (1967). Türkische und Mongolische elemente im Neupersischen. band III. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
- Eker, S. (2009). Divanü Lugâti’t-Türk ve İran dillerinden kopyalar üzerine I. International Journal of Central Asian Studies, 13, 233-283.
- Ercilasun, A. B.; Z. Akkoyunlu (2014). Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk (giriş-metin-çeviri-notlar-dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Genç, R. (1997). Kaşgarlı Mahmud’a göre XI. yüzyılda Türk dünyası. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
- Giles, Herbert A. (1912). A Chinese-English dictionary. second edition, revised & enlarged. Shangai, China and London.
- Gökdağ, B. A. (2007). Kençekler ve Kençekçe. Dil Araştırmaları, 1(1), 97-108.
- Gülensoy, T. (2018). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü (etimolojik sözlük). İstanbul: Bilge Kültür-Sanat Yayınları.
- Güner, G. (2009). Divânü Lugâti’t-Türk’te Kençekler ve bazı Kençekçe kelimeler üzerine düşünceler. Bilig, 48, 75-90.
- Karahan, A. (2013). Dîvânu Lugati’t Türk’e göre XI. yüzyıl Türk lehçe bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Koraş, H., Açık, F. ve Öztürk, Z. (2023). Özbek Türkçesi Türkiye Türkçesi sözlük. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
- Nadalyaev, V. M., Nasilov, D.M., Tenişev, E.R., Sçerbak, A.M. (1969). Drevnetyurkskiy slovar. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
- Necip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü. Rusçadan çev. İklil Kurban, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Özçamkan Ayaz, G. (2023). Zemahşeri, Mukaddimetü’l-Edeb, Paris ve Yozgat nüshaları (giriş-metin-dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları,
- Özkan, S. (2009). Mukaddimetü’l-Edeb’in Yozgat nüshasında isimler, giriş-metin-dizin (1a-60a). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Öztürk, M. ve D. Örs (2000). Mütercim Âsım Efendi, Burhân-ı Katı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Schuessler, A. (2007). Abc etymological dictionary of old Chinese. University of Hawai'i Press.
- Toparlı, R., Çögenli, M. S. ve Yanık, N. H. (2000). Kitâb-ı Mecmû-ı tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü (1968). C. 3 (C-Ç), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Veli, H. (2022). Eski Uygurlarda yerleşik yaşam kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
- Wilkens, J. (2021). Eski Uygurcanın el sözlüğü (Eski Uygurca-Almanca-Türkçe), Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
- Yu, Hui (2004). A new century Chinese-Engilish dictionary. Beijing: Foreign Language Teaching and Research Press.
Öz
This article examines the word çowlı, identified by Mahmud al-Kashgari as Kančakian, in Dīwān Luġāt at-Turk from a philological, etymological, and semantic perspective. While the study briefly addresses discussions on the origins of the Kančak people, its primary focus is the usage of this word in Turkish, its attestations in historical texts, and its origins. Kashgari defined çowlı as “a strainer made of thin bark” and stated that the term originates from the Kančak language. The word appears with similar meanings in historical sources such as Muqaddimat al-Adab, Kitāb-i Majmūʿ-ı Tarjumān-ı Turkî and Burhān-i Qāṭiʿ. Limitedly preserved in modern Turkish dialects, çowlı typically refers to a kitchen utensil used as a strainer. There are differing views on the origin of çowlı or the language from which it was borrowed into Turkish. Some researchers argue that the word derives from a Turkic root, emphasizing its forms in contemporary Turkic dialects, while others highlight its similarity to the Persian word chāvlī and claim that it was borrowed from Persian. This article posits that the word’s origin traces back to the Chinese term 笊籬 (zhào lí), meaning “a bamboo strainer.” Phonetic and semantic parallels between Chinese and Turkish support this hypothesis.
Anahtar Kelimeler
Dīwān Luġāt at-Turk Kančak language çowlı loanword etymology
Kaynakça
- Beş dilli sözlük (1957). Wuti Qingwen Jian, Pekin: Milletler Neşriyatı.
- Clauson, Sir G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
- Doerfer, G. (1967). Türkische und Mongolische elemente im Neupersischen. band III. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
- Eker, S. (2009). Divanü Lugâti’t-Türk ve İran dillerinden kopyalar üzerine I. International Journal of Central Asian Studies, 13, 233-283.
- Ercilasun, A. B.; Z. Akkoyunlu (2014). Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk (giriş-metin-çeviri-notlar-dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Genç, R. (1997). Kaşgarlı Mahmud’a göre XI. yüzyılda Türk dünyası. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
- Giles, Herbert A. (1912). A Chinese-English dictionary. second edition, revised & enlarged. Shangai, China and London.
- Gökdağ, B. A. (2007). Kençekler ve Kençekçe. Dil Araştırmaları, 1(1), 97-108.
- Gülensoy, T. (2018). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü (etimolojik sözlük). İstanbul: Bilge Kültür-Sanat Yayınları.
- Güner, G. (2009). Divânü Lugâti’t-Türk’te Kençekler ve bazı Kençekçe kelimeler üzerine düşünceler. Bilig, 48, 75-90.
- Karahan, A. (2013). Dîvânu Lugati’t Türk’e göre XI. yüzyıl Türk lehçe bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Koraş, H., Açık, F. ve Öztürk, Z. (2023). Özbek Türkçesi Türkiye Türkçesi sözlük. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
- Nadalyaev, V. M., Nasilov, D.M., Tenişev, E.R., Sçerbak, A.M. (1969). Drevnetyurkskiy slovar. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
- Necip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü. Rusçadan çev. İklil Kurban, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Özçamkan Ayaz, G. (2023). Zemahşeri, Mukaddimetü’l-Edeb, Paris ve Yozgat nüshaları (giriş-metin-dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları,
- Özkan, S. (2009). Mukaddimetü’l-Edeb’in Yozgat nüshasında isimler, giriş-metin-dizin (1a-60a). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Öztürk, M. ve D. Örs (2000). Mütercim Âsım Efendi, Burhân-ı Katı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Schuessler, A. (2007). Abc etymological dictionary of old Chinese. University of Hawai'i Press.
- Toparlı, R., Çögenli, M. S. ve Yanık, N. H. (2000). Kitâb-ı Mecmû-ı tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü (1968). C. 3 (C-Ç), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Veli, H. (2022). Eski Uygurlarda yerleşik yaşam kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
- Wilkens, J. (2021). Eski Uygurcanın el sözlüğü (Eski Uygurca-Almanca-Türkçe), Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
- Yu, Hui (2004). A new century Chinese-Engilish dictionary. Beijing: Foreign Language Teaching and Research Press.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Eski Türk Dili (Orhun, Uygur, Karahanlı) |
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 15 Haziran 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 7 Ocak 2025 |
| Kabul Tarihi | 29 Ocak 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Cilt: 14 Sayı: 2 |
