Araştırma Makalesi
BibTex RIS Kaynak Göster

THE INFLUENCE OF ALEVISM ON MODERN ZAZA LITERATURE

Yıl 2025, Sayı: 114, 153 - 174, 22.06.2025
https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1598974

Öz

As in every nation, there are differences in religious beliefs among the Zaza people. Approximately half of the Zaza people living in Turkey are Alevi and the other half are Sunni. The majority of Zazas living in Tunceli province and the districts of Imranlı, Zara, Tercan, Cayırlı, Uzumlu, Varto, Yedisu, Kigi, Yayladere, Hınıs, Karakocan, Siran, Sarız, Develi, Zara, Kangal, Ulas, Divrigi, Tekman, Göle, Selim, Cat are members of the Alevi denomination. When we look at the authors who write in Zazaki, we come across a similar picture. In other words, approximately half of the Zaza authors are Alevi and the other half are Sunni. This situation directly affects the content of literary works. When we look at the works of Alevi Zaza authors, we see that the Alevi belief is given a lot of space. Since the Alevism belief is not the dominant and widespread belief in the country, Alevi authors see the future of their belief as under threat. For this reason, they include many elements of their belief in the novels, stories and poems they write. So much so that any reader who has no knowledge of Alevism can gain comprehensive information about the Alevism belief by simply reading the works of Alevi Zaza authors. These works cover many topics, including the rituals of the Alevi belief, religious figures, historical events, and the social organization of the Alevi society. In the works, we come across subjects such as Karbala, the Twelve Imams fast, Ashura, Musahiplik (companionship), Pirlik (Elderly), Ikrar (confession), praying to the sun, düskünlük (to exclude someone from society), Gagan holiday, gulbank, and religious figures such as Hizir, Duzgun (Duzgin) Baba, Munzur (Mizur) Baba, Goskar (Koshkar) Baba, Pir Sultan Abdal, Heser Baba, Tujik (Sultan) Baba, Babamansurlu Seyid Nesimi and Celal Abbas. In this study, it was tried to reveal how these subjects and religious figures found a place for themselves in novels, stories and poetry books written in Zazaki.

Kaynakça

  • Aldatmaz, Nadîre Guntaş. Pîltane. İstanbul: Vate Yayınları, 2016.
  • Aslan, Cengiz. Morıber. İstanbul: Kardelen Yayınları, 2011.
  • Azar, Birol. “Sözlü Geleneğin Kurumsallaşması: Gelenekten Geleceğe Musahiplik Örneği”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi 2/3 2013, 74-87.
  • Başî, Xidirê. Gula Xizirî. İstanbul: Vate Yayınları, 2012.
  • Bozkuş, Metin. “Aşûre günü, Muharrem Mâtemi/Orucu ve Sivas’ta Aşûre Uygulamaları”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/1 2008, 33-61
  • Cengiz, Daimi. “Dersim Aleviliğinde Güneş Duası -Dini Sembole Minnet-“. Uluslararası Anadolu Sosyal Bilimler Dergisi 5/2 2021, 699-706.
  • Çağlayan, Hüseyin. “Türkiye Toplumu’nda Zazaların Sosyolojik ve Demografik Durumu”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 8/111 (2020), 145-159.
  • Çakmak, Yalçın. Tunceli-Hozat Bölgesinde Sarı Saltık Ocağı ve Bektaşilik (Tarih - İnanç ve Doktrin- Ritüel). Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
  • Çem, Munzur. Dêrsim Merkezli Kürt Aleviliği (Etnisite, Dini İnanç, Kültür ve Direniş). İstanbul: Vate Yayınları, 2009.
  • Çem, Munzur. Gula Çemê Pêrre. İstanbul: Vate Yayınları, 2019.
  • Çem, Munzur. Hewnê Newroze. İstanbul: Vate Yayınları, 2005.
  • Çıblak Coşkun, Nilgün. “Tahtacı Yol ve Erkânında Dört Kapılı Ahiret Kardeşliği”. Alevilik- Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 19 2019, 49-80.
  • Çınar, Ali Abbas. “Alevilerde Hızır Kültü ve Ritüelleri”. Millî Folklor 16/126 2020, 63-74. Çîçek, Alî Aydin. Teberik. İstanbul: Vate Yayınları, 2010.
  • Dalgıç, Perihan. Alevi İnancında Deyişler: Tunceli Örneği. Tunceli: Munzur Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
  • Dehqan, Mustafa. “A Zazaki Alevi Treatise from Diyarbekir”. Journal of the Royal Asiatic Society 20/3 (2010), 1-12
  • Demîrel, Lorîn. Vîndîbîyaye. İstanbul: Vate Yayınları, 2014.
  • Deniz, Dilşa. Dersim İnanç Sembolizmi. İstanbul: Yeditepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
  • Dêrsim, Hesen Dilawer. Deyndar. İstanbul: Vate Yayınları, 2014.
  • Erdem Kük, Didem Gülçin. Alevi-Bektaşi Gülbankları -Bağlam Merkezli Bir Yaklaşım-. Denizli: Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
  • Ersal, Mehmet – Ersöz, Serpil. “Alevi Gülbenglerinin Temel Yapısı Üzerine Bir Değerlendirme”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 65 2013, 53-80.
  • Ertuğrul, Muzaffer. “Mûsâ Peygamberin Yol Arkadaşı Hızır’ın Kimliği”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2021), 293-332.
  • Gedîk, Akman. Roj Ma De Şewle Dano. İstanbul: Vate Yayınları, 2012.
  • Gûndûz, Deniz. Kilama Pepûgî. Ankara: Vartan Yayınları, 2000.
  • Gunduz, Deniz. Soro. İstanbul: Vate Yayınları, 2010.
  • Irmak, Yılmaz. “Bingöl’de Bulunan Türbeler ve Ziyaret Yerleri”. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 6/6 2018, 899–914.
  • Karakaş, Huseyîn. Rêça Binbareke. İstanbul: Roşna Yayınları, 2016.
  • Karakaş, Huseyîn. Zere Ra. İstanbul: Roşna Yayınları, 2014.
  • Karataş, Kenan. Anadolu’nun Kadim Halkı Zazalar (Deylemliler) ve Zazaca. İstanbul: Fam Yayınları, 2016.
  • Kaya, Mehmed S. Zaza Kürtler. İstanbul: Rupel Yayınları, 2014.
  • Kemal, Astare. Cer Hard Cor Asmen. İstanbul: Doz Yayınları, 1994.
  • Keskin, Mesut. “Zaza Dili”. Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi 1/1 (2015), 93-114.
  • Koêkorta, Memê. Reuka Doy. İstanbul: Tij Yayınları, 2001.
  • Mergariji, Heqie. Budelaê Gırşi. İstanbul: Pirevi Yayınları, 1996.
  • Özdemir, Ali Rıza. “Alevi-Bektaşi Yolunda İkrar Kavramının Kuramsal Çerçevesi”. Kültür Araştırmaları Dergisi 12 2022, 174-200.
  • Pınar Kuzu, Fatma. “Pir Sultan Abdal’ın Şiirlerinde Turna Motifi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 88 2018, 111-122.
  • Sertkaya, Îlhamî. Sosine û Gûlîzare. İstanbul: Vate Yayınları, 2013.
  • Solmaz, Ceyhun - Çelik, Hasan. “Buyruklara Göre Talip, Pir ve Mürşit İlişkileri”. Tunceli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2/4 2014, 33-52.
  • Tankut, Hasan Reşit. Zazalar Üzerine Sosyolojik Tetkikler. Ankara: Kalan Yayınları, 2000 . Topaç, Bedrîye. Wextê Heskerdişî. Diyarbakır: Roşna Yayınları, 2013.
  • Wakamatsu, Hiroki. “Küreselleşen Alevilikte Ocak Dedelik-Seyitlik Hakkında Bir Antropolojik İnceleme”. Geçmişten Günümüze Alevilik I. Uluslararası Sempozyumu Bildiriler Kitabı 1. Cilt. ed. Mehmet Yazıcı. 95-111. Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2014.
  • Yalçınkaya, Fatoş. “Alevilikte Kutsal Mekân Anlayışı Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme: Diyarbakır ve Varto Alevileri Örneği”. Ritüelleri ve Anlatılarıyla Kutsal Mekânlar (Güneydoğu Anadolu Bölgesi Örneği) – I. ed. Bülent Akın. 149-187. Çanakkale: Paradigma Akademi, 2020.
  • Yalçınkaya, Fatoş. “Varto Alevilerindeki Ziyaret Fenomeni Üzerine Bir Araştırma”. Alevilik Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 19 2019, 113-152.
  • Yaman, Ali. “Alevîlikte Toplumsal Kontrol Kurumu: ‘Düşkünlük’”. Geçmişten Günümüze Alevilik Kültürü. ed. Ahmet Yaşar Ocak. 203-211. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2009.
  • Yıldızhan, Veysel. “Nuştoxê Çimeyanê Tewr Verênanê Kirmanckîyan û Nuşteyê Înan (1798- 1903)”. The Journal of Mesopotamian Studies 5 (Zazalar ve Zazaca Özel Sayısı) (2020), 112-135.
  • Yılmaz, Hüseyin. “Kerbela Olayı ve Günümüze Yansıması”. MANAS Din Bilimleri Dergisi 2/2 (2023), 70-77.
  • Zilan, Bilal. “Zazaların Kendini Adlandırma Biçimlerine Dair Tarihsel Bir Çözümleme”. Sözden Yazıya Zazaca. ed. Nurettin Beltekin ve Ahmet Kırkan. 305-360. İstanbul: Peywend Yayınları, 2019.

MODERN ZAZA EDEBİYATINDA ALEVİLİĞİN ETKİSİ

Yıl 2025, Sayı: 114, 153 - 174, 22.06.2025
https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1598974

Öz

Her millette olduğu gibi Zaza halkı arasında da dinî inanç noktasında farklılıklar söz konusudur. Zazaların yaklaşık olarak yarısı Alevi yarısı da Sünni mezhebine bağlıdır. Tunceli ili ile İmranlı, Zara, Tercan, Çayırlı, Üzümlü, Varto, Yedisu, Kiğı, Yayladere, Hınıs, Karakoçan, Şiran, Sarız, Develi, Zara, Kangal, Ulaş, Divriği, Tekman, Çat, Göle, Selim ilçelerinde yaşayan Zazaların çoğunluğu Alevilik inancına mensuptur. Zazaca yazan yazarlara bakıldığında da aşağı yukarı benzer bir tablo ile karşılaşılır. Yani Zaza yazarlarının yaklaşık yarısı Alevi yarısı da Sünni topluluğa mensupturlar. Bu durum da edebî eserlerin içeriğine doğrudan etki eder. Alevi Zaza yazarların eserlerine bakıldığında Alevilik inancına fazlasıyla yer verildiği görülür. Alevilik inancı ülkedeki dominant ve yaygın inanç olmadığından Alevi yazarlar inançlarının geleceğini tehlike altında görüyorlar. Bu nedenle kaleme aldıkları romanlarda, hikâyelerde, şiirlerde inançlarına dair birçok unsura yer verirler. Öyle ki Aleviliğe dair hiçbir bilgiye sahip olmayan herhangi bir okur sadece Alevi Zaza yazarların eserlerini okuyarak Alevilik inancı hakkında kapsamlı bilgi sahibi olabilir. Bu eserlerde Alevilik inancının ritüelleri, dinî şahsiyetleri, tarihî hadiseler ile Alevi toplumunun sosyal örgütlenme biçimi başta olmak üzere birçok konuya yer verilir. Bunun doğal sonucu olarak eserlerde Kerbela, On İki İmam orucu, aşure, musahiplik, pirlik, ikrar, güneş duası, düşkünlük, Gağan bayramı, gülbank gibi konular ile Hızır, Düzgün (Duzgin) Baba, Munzur (Mızur) Baba, Goşkar (Koşkar) Baba, Pir Sultan Abdal, Heser (Şeker) Baba, Tujik (Sultan) Baba, Babamansurlu Seyid Nesimi ve Celal Abbas gibi dinî şahsiyetlerle karşılaşılır. Bu çalışmada, söz konusu konu ve kişilerin Zazaca yazılmış olan roman, hikâye ve şiir kitaplarında kendilerine nasıl yer buldukları ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Kaynakça

  • Aldatmaz, Nadîre Guntaş. Pîltane. İstanbul: Vate Yayınları, 2016.
  • Aslan, Cengiz. Morıber. İstanbul: Kardelen Yayınları, 2011.
  • Azar, Birol. “Sözlü Geleneğin Kurumsallaşması: Gelenekten Geleceğe Musahiplik Örneği”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi 2/3 2013, 74-87.
  • Başî, Xidirê. Gula Xizirî. İstanbul: Vate Yayınları, 2012.
  • Bozkuş, Metin. “Aşûre günü, Muharrem Mâtemi/Orucu ve Sivas’ta Aşûre Uygulamaları”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/1 2008, 33-61
  • Cengiz, Daimi. “Dersim Aleviliğinde Güneş Duası -Dini Sembole Minnet-“. Uluslararası Anadolu Sosyal Bilimler Dergisi 5/2 2021, 699-706.
  • Çağlayan, Hüseyin. “Türkiye Toplumu’nda Zazaların Sosyolojik ve Demografik Durumu”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 8/111 (2020), 145-159.
  • Çakmak, Yalçın. Tunceli-Hozat Bölgesinde Sarı Saltık Ocağı ve Bektaşilik (Tarih - İnanç ve Doktrin- Ritüel). Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
  • Çem, Munzur. Dêrsim Merkezli Kürt Aleviliği (Etnisite, Dini İnanç, Kültür ve Direniş). İstanbul: Vate Yayınları, 2009.
  • Çem, Munzur. Gula Çemê Pêrre. İstanbul: Vate Yayınları, 2019.
  • Çem, Munzur. Hewnê Newroze. İstanbul: Vate Yayınları, 2005.
  • Çıblak Coşkun, Nilgün. “Tahtacı Yol ve Erkânında Dört Kapılı Ahiret Kardeşliği”. Alevilik- Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 19 2019, 49-80.
  • Çınar, Ali Abbas. “Alevilerde Hızır Kültü ve Ritüelleri”. Millî Folklor 16/126 2020, 63-74. Çîçek, Alî Aydin. Teberik. İstanbul: Vate Yayınları, 2010.
  • Dalgıç, Perihan. Alevi İnancında Deyişler: Tunceli Örneği. Tunceli: Munzur Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
  • Dehqan, Mustafa. “A Zazaki Alevi Treatise from Diyarbekir”. Journal of the Royal Asiatic Society 20/3 (2010), 1-12
  • Demîrel, Lorîn. Vîndîbîyaye. İstanbul: Vate Yayınları, 2014.
  • Deniz, Dilşa. Dersim İnanç Sembolizmi. İstanbul: Yeditepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
  • Dêrsim, Hesen Dilawer. Deyndar. İstanbul: Vate Yayınları, 2014.
  • Erdem Kük, Didem Gülçin. Alevi-Bektaşi Gülbankları -Bağlam Merkezli Bir Yaklaşım-. Denizli: Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
  • Ersal, Mehmet – Ersöz, Serpil. “Alevi Gülbenglerinin Temel Yapısı Üzerine Bir Değerlendirme”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 65 2013, 53-80.
  • Ertuğrul, Muzaffer. “Mûsâ Peygamberin Yol Arkadaşı Hızır’ın Kimliği”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2021), 293-332.
  • Gedîk, Akman. Roj Ma De Şewle Dano. İstanbul: Vate Yayınları, 2012.
  • Gûndûz, Deniz. Kilama Pepûgî. Ankara: Vartan Yayınları, 2000.
  • Gunduz, Deniz. Soro. İstanbul: Vate Yayınları, 2010.
  • Irmak, Yılmaz. “Bingöl’de Bulunan Türbeler ve Ziyaret Yerleri”. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 6/6 2018, 899–914.
  • Karakaş, Huseyîn. Rêça Binbareke. İstanbul: Roşna Yayınları, 2016.
  • Karakaş, Huseyîn. Zere Ra. İstanbul: Roşna Yayınları, 2014.
  • Karataş, Kenan. Anadolu’nun Kadim Halkı Zazalar (Deylemliler) ve Zazaca. İstanbul: Fam Yayınları, 2016.
  • Kaya, Mehmed S. Zaza Kürtler. İstanbul: Rupel Yayınları, 2014.
  • Kemal, Astare. Cer Hard Cor Asmen. İstanbul: Doz Yayınları, 1994.
  • Keskin, Mesut. “Zaza Dili”. Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi 1/1 (2015), 93-114.
  • Koêkorta, Memê. Reuka Doy. İstanbul: Tij Yayınları, 2001.
  • Mergariji, Heqie. Budelaê Gırşi. İstanbul: Pirevi Yayınları, 1996.
  • Özdemir, Ali Rıza. “Alevi-Bektaşi Yolunda İkrar Kavramının Kuramsal Çerçevesi”. Kültür Araştırmaları Dergisi 12 2022, 174-200.
  • Pınar Kuzu, Fatma. “Pir Sultan Abdal’ın Şiirlerinde Turna Motifi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 88 2018, 111-122.
  • Sertkaya, Îlhamî. Sosine û Gûlîzare. İstanbul: Vate Yayınları, 2013.
  • Solmaz, Ceyhun - Çelik, Hasan. “Buyruklara Göre Talip, Pir ve Mürşit İlişkileri”. Tunceli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2/4 2014, 33-52.
  • Tankut, Hasan Reşit. Zazalar Üzerine Sosyolojik Tetkikler. Ankara: Kalan Yayınları, 2000 . Topaç, Bedrîye. Wextê Heskerdişî. Diyarbakır: Roşna Yayınları, 2013.
  • Wakamatsu, Hiroki. “Küreselleşen Alevilikte Ocak Dedelik-Seyitlik Hakkında Bir Antropolojik İnceleme”. Geçmişten Günümüze Alevilik I. Uluslararası Sempozyumu Bildiriler Kitabı 1. Cilt. ed. Mehmet Yazıcı. 95-111. Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2014.
  • Yalçınkaya, Fatoş. “Alevilikte Kutsal Mekân Anlayışı Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme: Diyarbakır ve Varto Alevileri Örneği”. Ritüelleri ve Anlatılarıyla Kutsal Mekânlar (Güneydoğu Anadolu Bölgesi Örneği) – I. ed. Bülent Akın. 149-187. Çanakkale: Paradigma Akademi, 2020.
  • Yalçınkaya, Fatoş. “Varto Alevilerindeki Ziyaret Fenomeni Üzerine Bir Araştırma”. Alevilik Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 19 2019, 113-152.
  • Yaman, Ali. “Alevîlikte Toplumsal Kontrol Kurumu: ‘Düşkünlük’”. Geçmişten Günümüze Alevilik Kültürü. ed. Ahmet Yaşar Ocak. 203-211. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2009.
  • Yıldızhan, Veysel. “Nuştoxê Çimeyanê Tewr Verênanê Kirmanckîyan û Nuşteyê Înan (1798- 1903)”. The Journal of Mesopotamian Studies 5 (Zazalar ve Zazaca Özel Sayısı) (2020), 112-135.
  • Yılmaz, Hüseyin. “Kerbela Olayı ve Günümüze Yansıması”. MANAS Din Bilimleri Dergisi 2/2 (2023), 70-77.
  • Zilan, Bilal. “Zazaların Kendini Adlandırma Biçimlerine Dair Tarihsel Bir Çözümleme”. Sözden Yazıya Zazaca. ed. Nurettin Beltekin ve Ahmet Kırkan. 305-360. İstanbul: Peywend Yayınları, 2019.
Toplam 45 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Birincil Dil Türkçe
Konular Anadolu Dilleri, Edebiyatı ve Kültürü
Bölüm Araştırma Makalesi
Yazarlar

İlyas Akman 0000-0003-2146-2100

Yayımlanma Tarihi 22 Haziran 2025
Gönderilme Tarihi 9 Aralık 2024
Kabul Tarihi 20 Ocak 2025
Yayımlandığı Sayı Yıl 2025 Sayı: 114

Kaynak Göster

ISNAD Akman, İlyas. “MODERN ZAZA EDEBİYATINDA ALEVİLİĞİN ETKİSİ”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 114 (Haziran 2025), 153-174. https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1598974.

Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi'nde yayımlanan makaleler Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International 33890 lisansı ile lisanslanmıştır.