The Use of Cigarette Packs and Papers as a Tool of Political Propaganda in the Last Period of the Ottoman Empire
Öz
Propaganda refers to activities carried out deliberately to change mass opinions and turn them into action. From the 19th century onward, the elected governments’ utilization of the power of propaganda to maintain and sustain their power has expanded the meaning and scope of the concept. In the same century, separatist movements, which increased in parallel with the idea of nationalism, involved propaganda in their activities. Cigarette papers are one of the tools that can be used as a means of propaganda with their visual and textual content. In the Ottoman Empire, the idea of utilizing cigarette papers for propaganda purposes was put into practice in the late 19th century. This included their use to generate income for committees and sometimes politically for the construction of national identity. The censorship that marked the reign of Abdülhamid II also determined the State’s reflex in its fight against propaganda. In this respect, the propaganda on cigarette papers was directly related to the perception of propaganda.
Examining the propaganda aspect of cigarette packs and papers in the Ottoman Empire, the present study aims to analyze the scale, form, and objectives of propaganda in the light of Ottoman archival sources. The main question of the study is how cigarette papers were used for political propaganda and which audiences were targeted. The extent to which Ottoman administrators perceived cigarette packs and papers as propaganda and the countermeasures they took against it are also analyzed.
Anahtar Kelimeler
Propaganda Cigarette Paper Abdülhamid II Bulgarian Greek Armenian
Kaynakça
- Arşiv Kaynakları
- Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
- Babıali Evrak Odası (BEO), 79/5880; 3625/271864; 631/47309, 03.12.1312; 3625/271864; 1122/84098; 417/31216; 3591/269325.
- Dâhiliye İdare (DH.İD), 108/3; 200/9; 112/18.
- Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Emniyet Şubesi (DH.EUM. EMN), 84/4.
- Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Tahrirat Kalemi (DH.EUM. THR), 7/2; 41/22.
- Dâhiliye Nezareti Hukuk Müşavirliği (DH.HMŞ), 10/51.
- Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT), 1583/108; 1590/108; 1648/71; 1729/104; 1748/120; 1752/36; 1759/95; 1786/3; 1897/60; 1961/114; 1988/24; 2347/99; 2389/54; 321/12; 392/23; 1583/112; 1915/75; 2065/35;246/69; 251/51; 401/45; 435/48; 2879/2.
- Dâhiliye Nezareti Muhaberat-I Umumiye İdaresi (DH.MUİ), 9/1. Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR), 52/40; 222/111.
- Dâhiliye Nezareti Siyasi Kısım (DH.SYS), 57/23.
- Dâhiliye Nezareti Umur-ı Mahalliyye ve Vilâyat Müdürlüğü (DH.UMVM), 124/18.
- Hariciye Nezareti Hukuk Kısmı (HR.H), 438/14.
- Hariciye Nezareti İdare (HR.İD), 2080/68.
- Hâriciye Nezareti Londra Sefareti (HR.SFR.3), 526/9.
- Hâriciye Nezareti Mektubi Kalemi (HR.MKT), 689/93; 427/87; 806/74.
- Hâriciye Nezareti Paris Sefareti (HR.SFR.04), 222/20.
- Hâriciye Nezareti Tahrirat (HR.TH), 383/89; 282/8; 157/46; 329/6.
- İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS), 52/2310.
- Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT), 361/46; 743/27; 749/43; 1024/7.
- Meclis-i Vükela (MV), 132/49.
- Şûrâ-yı Devlet (ŞD), 2138/23.
- Teftişat-I Rumeli Evrakı Makamat (TFR I.MKM), 12/1155 Yıldız Zabtiye Nezareti Maruzat (Y.PRK.ZB), 6/74.
- Zabtiye Nezareti (ZB), 335/119; 362/92.
- Araştırma ve İnceleme Eserler
- Akay, Tolga, “Osmanlı Devleti’nde Reddedilen Marka Tescil Başvuruları Üzeri- ne Bir Değerlendirme” Vakanüvis - Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, C 9/S. 2, 2024, s. 889-921.
- Akarcalı, Sezer, 2. Dünya Savaşı’nda İletişim ve Propaganda, İmaj Yayıncılık, Ankara 2003.
- Clark, Toby, Sanat ve Propaganda Kitle Kültürü Çağında Politik İmge, çev. Esin Hoşcusu, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2011.
- Çapan, Fatma, “VI. Asrın Başlangıcından Bulgarların Hristiyanlığı Kabul Etmesine Kadar, Doğu Roma İmparatorluğu ile Bulgarlar Arasındaki Siyasi İlişkiler”, History Studies, C 12/S. 4, Ağustos 2020, s. 1543-1560.
- Çeliktemel-Thomen, Özde, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Sinema ve Propaganda (1908-1922)”, International Journal of Communication Studies, C 23/S. 1, 2010, s. 1-17.
- Deringil, Selim, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), çev. Gül Çağalı Güven, Doğan Kitap, İstanbul 2002.
- Düstur, I. Tertib. C 3, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1289.
- Esin, Emel, Türkistan Seyahatnamesi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1997.
- Gülgün, Burçin-Sarı, Yücel, “Devletin İdeolojik Aygıtları Bağlamında II. Abdül- hamid Döneminde Fransız Basınına Uygulanan Sansür ve Yasaklar”, Yeni Yüzyıl’da İletişim Çalışmaları Dergisi, C 2/S. 10, 2024, s. 1-15.
- Ingram, J. Haroro, “A Brief History of Propaganda During Conflict: A Lesson for Counter-Terrorism Strategic Communications”, Terrorism and Counter-Terrorism Studies, C 7/S. 6, 2016, s. 1-46.
- Kılıç, Selami, “Ermeni Propagandaları ve Alman İmparatorluğu’nun Ermeni Po- litikası Alman Arşiv Belgeleri Açısından 1917-1918”, Atatürk Yolu Dergisi, C 5/S. 19, 2024, s. 265-291.
- Konaç, Ayşe Tuğçe, “Hristo Botev’in Şiirlerinde Türk İmajı”, Milliyetçilik Araştır- maları Dergisi, C 2/S. 2, 2020, s. 63-84.
- Mattei, Jean-Louis, “Mıgırdıç Portukalyan ve “Armenia” Gazetesi (Terörizmden Şüpheli Ilımlığa)”, Ermeni Araştırmaları, S. 42, 2012, s. 47-76. Özşavlı, Halil, “Ermeni Milliyetçilik Hareketlerinin Doğuşu Taşnak-İttihat ve Terakki İttifakı”, Ermeni Araştırmaları, S. 41, 2012, s. 141-190.
- Polat, Feriha-Özkan, Enes, “Ermeni Milliyetçiliğinin Doğuşu ve Armenakan Ko- mitesi”, Sosyal Beşerî ve İdari Bilimler, ed. Nedim Sarıgül, Eğitim Kitabevi, İstanbul 2022, s. 177-209.
- Polat, Ü. Gülsüm, Savaş, “Propaganda ve Kartpostallar”, Avrasya İncelemeleri Dergisi C I/S. 2, 2012, s. 243-268.
- Porter, Patrick G. “Advertising in the Early Cigarette Industry: W. Duke, Sons & Company of Durham.” The North Carolina Historical Review, Vol. 48/No. 1, 1971, s. 31-43.
- Qualter, H. Terence, “Propaganda Teorisi ve Propagandanın Gelişimi”, çev. Ün- sal Oskay, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, C 35/S. 1,1980, s. 255-307.
- Web Kaynaklar
- https://katalog.ibb.gov.tr/kutuphane3/Evraklar/Bel_Mtf_003608.pdf
- https://library.duke.edu/rubenstein/scriptorium/eaa/tobacco/D00/D0007/ D0007-14-72dpi.html
- https://www.cannanaskis.com/history/2021/1/10/the-history-of-rolling-paper
Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Siyasi Propaganda Aracı Olarak Sigara Paketleri ve Kâğıtlarının Kullanımı
Öz
Propaganda, kitle düşüncelerinin değiştirilmesi ve eyleme geçirilmesi amacıyla, bilinçli olarak icra edilen faaliyetleri ifade eder. Özellikle 19. yüzyıldan itibaren seçimle gelen hükûmetlerin iktidarlarını korumak ve sürdürebilmek amacıyla propagandanın gücünden faydalanmaları, kavramın anlamını ve kapsamını genişletmiştir. Aynı yüzyılda ulusçuluk düşüncesine paralel olarak artan ayrılıkçı hareketler de faaliyetlerini propagandayla iç içe gerçekleştirmişlerdir. Görsel ve yazı içermesi bakımından sigara kâğıtları da propaganda aracı olarak kullanılabilecek enstrümanlardan bir tanesidir. Osmanlı Devleti özelinde propaganda amaçlı sigara kâğıtları, 19. yüzyılın sonlarından itibaren keşfedilmiştir. Sigara kâğıtları kimi zaman komitelere gelir elde etmek amacıyla kimi zaman da millî kimliğin inşasında siyasi amaçlarla kullanılmıştır. II. Abdülhamid dönemine damga vuran sansür ise propagandayla mücadelede devletin refleksini de belirlemiştir. Bu bakımdan sigara kâğıtlarındaki propaganda aynı zamanda propaganda algısı ile de doğrudan bağlantılıdır.
Osmanlı Devleti’nde sigara paket ve kâğıtlarının propaganda yönünü inceleyen bu çalışma, Osmanlı arşiv kaynakları ışığında propagandanın ölçeğini, şeklini ve hedeflerini incelemeyi amaçlamaktadır. Sigara kâğıdının siyasi propaganda amacıyla ne şekilde kullanıldıkları, hangi kitleleri hedef aldıkları çalışmanın ana sorusunu oluşturmaktadır. Ayrıca Osmanlı idarecilerinin sigara paket ve kâğıtlarını hangi ölçekte propaganda olarak algıladıkları ve bu mamul özelinde hangi karşı tedbirlerin aldıkları incelenmiştir.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Arşiv Kaynakları
- Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
- Babıali Evrak Odası (BEO), 79/5880; 3625/271864; 631/47309, 03.12.1312; 3625/271864; 1122/84098; 417/31216; 3591/269325.
- Dâhiliye İdare (DH.İD), 108/3; 200/9; 112/18.
- Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Emniyet Şubesi (DH.EUM. EMN), 84/4.
- Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Tahrirat Kalemi (DH.EUM. THR), 7/2; 41/22.
- Dâhiliye Nezareti Hukuk Müşavirliği (DH.HMŞ), 10/51.
- Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT), 1583/108; 1590/108; 1648/71; 1729/104; 1748/120; 1752/36; 1759/95; 1786/3; 1897/60; 1961/114; 1988/24; 2347/99; 2389/54; 321/12; 392/23; 1583/112; 1915/75; 2065/35;246/69; 251/51; 401/45; 435/48; 2879/2.
- Dâhiliye Nezareti Muhaberat-I Umumiye İdaresi (DH.MUİ), 9/1. Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR), 52/40; 222/111.
- Dâhiliye Nezareti Siyasi Kısım (DH.SYS), 57/23.
- Dâhiliye Nezareti Umur-ı Mahalliyye ve Vilâyat Müdürlüğü (DH.UMVM), 124/18.
- Hariciye Nezareti Hukuk Kısmı (HR.H), 438/14.
- Hariciye Nezareti İdare (HR.İD), 2080/68.
- Hâriciye Nezareti Londra Sefareti (HR.SFR.3), 526/9.
- Hâriciye Nezareti Mektubi Kalemi (HR.MKT), 689/93; 427/87; 806/74.
- Hâriciye Nezareti Paris Sefareti (HR.SFR.04), 222/20.
- Hâriciye Nezareti Tahrirat (HR.TH), 383/89; 282/8; 157/46; 329/6.
- İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS), 52/2310.
- Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT), 361/46; 743/27; 749/43; 1024/7.
- Meclis-i Vükela (MV), 132/49.
- Şûrâ-yı Devlet (ŞD), 2138/23.
- Teftişat-I Rumeli Evrakı Makamat (TFR I.MKM), 12/1155 Yıldız Zabtiye Nezareti Maruzat (Y.PRK.ZB), 6/74.
- Zabtiye Nezareti (ZB), 335/119; 362/92.
- Araştırma ve İnceleme Eserler
- Akay, Tolga, “Osmanlı Devleti’nde Reddedilen Marka Tescil Başvuruları Üzeri- ne Bir Değerlendirme” Vakanüvis - Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, C 9/S. 2, 2024, s. 889-921.
- Akarcalı, Sezer, 2. Dünya Savaşı’nda İletişim ve Propaganda, İmaj Yayıncılık, Ankara 2003.
- Clark, Toby, Sanat ve Propaganda Kitle Kültürü Çağında Politik İmge, çev. Esin Hoşcusu, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2011.
- Çapan, Fatma, “VI. Asrın Başlangıcından Bulgarların Hristiyanlığı Kabul Etmesine Kadar, Doğu Roma İmparatorluğu ile Bulgarlar Arasındaki Siyasi İlişkiler”, History Studies, C 12/S. 4, Ağustos 2020, s. 1543-1560.
- Çeliktemel-Thomen, Özde, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Sinema ve Propaganda (1908-1922)”, International Journal of Communication Studies, C 23/S. 1, 2010, s. 1-17.
- Deringil, Selim, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), çev. Gül Çağalı Güven, Doğan Kitap, İstanbul 2002.
- Düstur, I. Tertib. C 3, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1289.
- Esin, Emel, Türkistan Seyahatnamesi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1997.
- Gülgün, Burçin-Sarı, Yücel, “Devletin İdeolojik Aygıtları Bağlamında II. Abdül- hamid Döneminde Fransız Basınına Uygulanan Sansür ve Yasaklar”, Yeni Yüzyıl’da İletişim Çalışmaları Dergisi, C 2/S. 10, 2024, s. 1-15.
- Ingram, J. Haroro, “A Brief History of Propaganda During Conflict: A Lesson for Counter-Terrorism Strategic Communications”, Terrorism and Counter-Terrorism Studies, C 7/S. 6, 2016, s. 1-46.
- Kılıç, Selami, “Ermeni Propagandaları ve Alman İmparatorluğu’nun Ermeni Po- litikası Alman Arşiv Belgeleri Açısından 1917-1918”, Atatürk Yolu Dergisi, C 5/S. 19, 2024, s. 265-291.
- Konaç, Ayşe Tuğçe, “Hristo Botev’in Şiirlerinde Türk İmajı”, Milliyetçilik Araştır- maları Dergisi, C 2/S. 2, 2020, s. 63-84.
- Mattei, Jean-Louis, “Mıgırdıç Portukalyan ve “Armenia” Gazetesi (Terörizmden Şüpheli Ilımlığa)”, Ermeni Araştırmaları, S. 42, 2012, s. 47-76. Özşavlı, Halil, “Ermeni Milliyetçilik Hareketlerinin Doğuşu Taşnak-İttihat ve Terakki İttifakı”, Ermeni Araştırmaları, S. 41, 2012, s. 141-190.
- Polat, Feriha-Özkan, Enes, “Ermeni Milliyetçiliğinin Doğuşu ve Armenakan Ko- mitesi”, Sosyal Beşerî ve İdari Bilimler, ed. Nedim Sarıgül, Eğitim Kitabevi, İstanbul 2022, s. 177-209.
- Polat, Ü. Gülsüm, Savaş, “Propaganda ve Kartpostallar”, Avrasya İncelemeleri Dergisi C I/S. 2, 2012, s. 243-268.
- Porter, Patrick G. “Advertising in the Early Cigarette Industry: W. Duke, Sons & Company of Durham.” The North Carolina Historical Review, Vol. 48/No. 1, 1971, s. 31-43.
- Qualter, H. Terence, “Propaganda Teorisi ve Propagandanın Gelişimi”, çev. Ün- sal Oskay, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, C 35/S. 1,1980, s. 255-307.
- Web Kaynaklar
- https://katalog.ibb.gov.tr/kutuphane3/Evraklar/Bel_Mtf_003608.pdf
- https://library.duke.edu/rubenstein/scriptorium/eaa/tobacco/D00/D0007/ D0007-14-72dpi.html
- https://www.cannanaskis.com/history/2021/1/10/the-history-of-rolling-paper
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Arkeoloji (Diğer) |
| Bölüm | Araştırma Makaleleri |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 7 Ağustos 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 5 Ekim 2024 |
| Kabul Tarihi | 2 Haziran 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 |
Kaynak Göster
Belleten Dergisi Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası Lisansı (CC BY NC) ile lisanslanmıştır.