Öz
Türk dillerinin ses bilgisi tarihinde ekleşme sırasında seslerin sıfırla nöbetleşmesi sıkça rastlanır bir durumdur. Bununla birlikte bu nöbetleşmeler dağınıktır. Türk dillerinin hemen hepsinde olduğu gibi Kırgızcada da ekleşme sırasında yan yana gelen seslerin özelliklerine göre veya bitişmeye bağlı vurgu sebebiyle seslerin sıfırla nöbetleştiği görülür. Ancak burada art zamanlılık, eş zamanlılık ayrımının yapılması son derece önemlidir. Bu çalışmada Kırgızcadaki ünlü ve ünsüzlerin eş zamanlı olarak sıfırla nöbetleşmeleri araştırılmıştır. Buna göre genellikle dar, bazen geniş ünlülerin sıfırla nöbetleşmesi vurgusuz orta hecede özellikle l, n, r, ve y akıcı seslerinin komşuluğunda gerçekleştiği görülmüştür. Ünsüzlerin sıfırla nöbetleşmesi de ağırlıklı olarak yine aynı akıcı ünsüzlerde gerçekleştiği tespit edilmiştir. Buna göre Kırgızcada Türkçe kökenli sözcüklerde seslerin sıfırla nöbetleşmesi ilk olarak seslerin akıcılık özelliğiyle ilgili olduğu daha sonra vurgusuz orta hece dar ünlü pozisyonu (ki bu da genellikle akıcı ses yanında gerçekleşir) ile ilgili olduğu ileri sürülecektir. Ayrıca birleşik fiillerde de birleşme esnasında sıfırla nöbetleşmenin gerçekleştiği görülmüştür.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Alyılmaz, Cengiz. “Zamir n’si Eski Bir İyelik Ekinin Kalıntısı Olabilir mi?” içinde Türk Gramerinin Sorunları II, TDK Yayınları. 1999, ss. 403-415.
- Arzybaeva Alkan, Zhamila. Kırgızcanın Çok Zamanlı Ses Bilgisi. 2023. Bursa Uludağ Ü, Doktora tezi.
- Aslan, Sema. “Türkiye Türkçesinin Morfonolojisi Üzerine.” Türk Dili, c. 91, no. 654, 2006, ss. 546-557.
- Aslan, Sema. “Türk-Moğol-Tunguz Dillerinde 3. Kişi Bildiricileri ve Zamir n’si Problematiği.” KÖK Journal of Social and Straregical Researches, no. 2, 2003, ss. 93-113.
- Avrutina, Apollinariya, ve Viktor Guzev. Fonologiya i Morfonologiya Sovremennogo Turetskogo Yazıka. Sankt Peterburg Üniversitesi Yayınları, 2014.
- Avrutina, Apollinariya. Fonologiya i Morfonologiya Agglyutinativnıh Yazıkov v Diyohroniçeskoy Perspektive (na materiyale tyurkskih literaturnıh yazıkov Maloy Azii XIII-XX vv.). 2019. Sankt-Petersburg Ü, Doktora tezi.
- Bacanlı, Eyüp. “Türk Dillerinde Alomorfi Koşullanması.” Türkbilig, no. 27, 2014, ss. 13-39.
- Banguoğlu, Tahsin. Türkçenin Grameri. TDK Yayınları, 2015.
- Başdaş Cahit, ve Zhamila Arzybaeva. “Kırgız Türkçesinde İyelik Eklerinin Zamirler Üzerinde Kullanılışı”, Türklük Bilimi Araştırmaları, no. 47, 2020, ss. 11-23.
- Başdaş, Cahit. “Türkçede Üçüncü Şahıs İyelik Eki ve Zamir n’si.” İnternational Journal of Social Science Studies, no. 30, 2014, ss. 147-161.
- Bulak, Şahap, ve İsmail Ulutaş. “Zamir n’si Üzerine Değerlendirmeler.” Akademik Bakış Dergisi, no. 60, 2017, ss. 452-460.
- Ceylan, Emine. “Çuvaşçada Eklenmede Oluşan Ses Değişimleri.” Türk Dilleri Araştırmaları, no. 7, 1997, ss. 123-139.
- Choi, Han-Woo. “Ana Altayca İyelik Zamiri *n.” Türk Dilleri Araştırmaları, 1991, ss. 191-196.
- Demir, Nurettin, ve Emine Yılmaz. Türkçe Ses Bilgisi. Editör Hülya Pilancı, Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2017.
- Ergin, Muharrem. Edebiyat ve Eğitim Fakültelerinin Türk Dili ve Edebiyatı Bölümler için Türk Dil Bilgisi. Bayrak Yayınları, 2009.
- Karasayev, Hüseyin. Kırgız tilinin orfografiyalık sözdügü. Hazırlayanlar Süyünbek İbragimov, Abak Biyaliyev ve Nurgalıy Abdesov, Devlet Dili ve Ansiklopedi Merkezi, 2009.
- Kerimoğlu, Caner. “Dilbilimsel Sıfırlar: Mit mi, Gerçek mi?” Dil Araştırmaları, no. 35, 2024, ss. 1-23.
- Kırgız Tilinin Caŋı Alfaviti Cana Orfografiyası. Editör N. Makeşev. Kırgızmambas, 1940.
- Kocaoğlu Gündoğdu, Vildan. Günümüz Tuva Türkçesi (Giriş, Dil Özellikleri, Metinler, Söz Dizini). 2012. Ege Ü, Doktora tezi.
- KTCE = Kırgız Tilinin Cazuu Ereceleri (soŋku redaktsiyası). Hazırlayanlar Süyünbek İbragimov, Nugalıy Abdesov, Abak Biyaliyev ve Turusbek Marazıkov. Kırgız Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığına bağlı Devlet Dili Komisyonu, 2013.
- KTTS I = Kırgız Tilinin Tüşündürmö Sözdügü I. Editör Abdıldacan Akmataliev. Avrasiya Press, 2015.
- Kudaybergenov, Sarıbay vd. Kırgız Tilinin Adabiy Grammatikası. İlim Yayınları, 1980.
- Lessing, D. Ferdinand. Moğolca-Türkçe Sözlük. Çeviren Günay Karaağaç, TDK Yayınları, 2017.
- Özdemir, Hakan. “III Teklik Kişi İyelik Eki +(s)I ve Zamir n’si Üzerine Bir Değerlendirme Denemesi”, Dil Araştırmaları, no. 14, 2014, ss. 137-145.
- Sadıkov, Taşpolot. Osnovı kırgızskoy fonologii i morfonologii. 1995. A. Baytursınov Ü, Doktora tezi.
- Sadıkov, Taşpolot, ve Kurmanbek Toktonaliyev. Azırkı Kırgız Tili: Fonetika cana fonologiya. İmak Ofset, 2015.
- Sagınbayeva, Burul, ve Nurgül Suleymanova. “Azırkı Kırgız Tilinde Köp Ketirilgen Katalardın Tipteri cana Türlörü.” Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, c. 4, no. 5, 2015. ss. 118-135.
- Sultanzade, Vügar. “Zamir n’sinin Kaynağı Hakkında.” Dil Araştırmaları, no. 15, 2014. ss. 95-104.
- Şçerbak, Aleksandr. Sravnitel’naya-Fonetika Tyurkskih Yazıkov. Nauka, 1970.
- Tekin, Talat. “Türkçede Morfofonemik Değişmeler: Dar Ünlü ~ Ø Nöbetleşmesi.” içinde Makaleler 3 Çağdaş Türk Dilleri, Hazırlayanlar Emine Yılmaz ve Nurettin Demir, TDK Yayınları, 2013. ss. 435-440.
- Tekin, Talat. “Üçüncü Kişi İyelik Eki Üzerine” içinde Makaleler 1 Altayistik, Hazırlayanlar Emine Yılmaz ve Nurettin Demir, TDK Yayınları, 2013. ss. 117-122.
- Tekin, Talat. Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Simurg Yayınları, 1995.
- Tınıstanov, Kasım. Kırgız tili: Morfologiya. 1934.
- Töre, Maral. Türkmencenin Morfonolojisi. 2017. Hacettepe Ü, Yüksek lisans tezi.
- Uzun, N. Engin. Biçimbilim, Temel Kavramlar. Papatya Yayıncılık, 2006.
Öz
In the phonetic history of Turkic languages, the alternation of sounds with zero during suffixation is a frequently encountered situation. Besides that, these alternations are scattered. As in almost all Turkic languages, in Kyrgyz, it is also observed that the sounds alternate with zero during the affixation, depending on either the characteristics of sounds coming side by side or the stress occurring due to the agglutination. However, at that point, it is essential to distinguish between diachrony and simultaneity. This study examines the simultaneous alternation of vowels and consonants with zero in Kyrgyz. Accordingly, it has been observed that the alternation of narrow, sometimes wide vowels with zero generally occurs within the unstressed middle syllable, especially in the neighborhood of the liquid sounds l, n, r, and y. It has been determined that the alternation of the consonants with zero also occurs mainly among the same liquid consonants. In this regard, it will be argued that the alternation of sounds with zero in Turkish-originated words of Kyrgyz is first related to the liquidity feature of the sounds and then to the unstressed middle syllable narrow vowel position -which usually occurs subsequent to the liquid sound. It has also been observed that the alternation with zero occurs during the combination of the compound verbs.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Alyılmaz, Cengiz. “Zamir n’si Eski Bir İyelik Ekinin Kalıntısı Olabilir mi?” içinde Türk Gramerinin Sorunları II, TDK Yayınları. 1999, ss. 403-415.
- Arzybaeva Alkan, Zhamila. Kırgızcanın Çok Zamanlı Ses Bilgisi. 2023. Bursa Uludağ Ü, Doktora tezi.
- Aslan, Sema. “Türkiye Türkçesinin Morfonolojisi Üzerine.” Türk Dili, c. 91, no. 654, 2006, ss. 546-557.
- Aslan, Sema. “Türk-Moğol-Tunguz Dillerinde 3. Kişi Bildiricileri ve Zamir n’si Problematiği.” KÖK Journal of Social and Straregical Researches, no. 2, 2003, ss. 93-113.
- Avrutina, Apollinariya, ve Viktor Guzev. Fonologiya i Morfonologiya Sovremennogo Turetskogo Yazıka. Sankt Peterburg Üniversitesi Yayınları, 2014.
- Avrutina, Apollinariya. Fonologiya i Morfonologiya Agglyutinativnıh Yazıkov v Diyohroniçeskoy Perspektive (na materiyale tyurkskih literaturnıh yazıkov Maloy Azii XIII-XX vv.). 2019. Sankt-Petersburg Ü, Doktora tezi.
- Bacanlı, Eyüp. “Türk Dillerinde Alomorfi Koşullanması.” Türkbilig, no. 27, 2014, ss. 13-39.
- Banguoğlu, Tahsin. Türkçenin Grameri. TDK Yayınları, 2015.
- Başdaş Cahit, ve Zhamila Arzybaeva. “Kırgız Türkçesinde İyelik Eklerinin Zamirler Üzerinde Kullanılışı”, Türklük Bilimi Araştırmaları, no. 47, 2020, ss. 11-23.
- Başdaş, Cahit. “Türkçede Üçüncü Şahıs İyelik Eki ve Zamir n’si.” İnternational Journal of Social Science Studies, no. 30, 2014, ss. 147-161.
- Bulak, Şahap, ve İsmail Ulutaş. “Zamir n’si Üzerine Değerlendirmeler.” Akademik Bakış Dergisi, no. 60, 2017, ss. 452-460.
- Ceylan, Emine. “Çuvaşçada Eklenmede Oluşan Ses Değişimleri.” Türk Dilleri Araştırmaları, no. 7, 1997, ss. 123-139.
- Choi, Han-Woo. “Ana Altayca İyelik Zamiri *n.” Türk Dilleri Araştırmaları, 1991, ss. 191-196.
- Demir, Nurettin, ve Emine Yılmaz. Türkçe Ses Bilgisi. Editör Hülya Pilancı, Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2017.
- Ergin, Muharrem. Edebiyat ve Eğitim Fakültelerinin Türk Dili ve Edebiyatı Bölümler için Türk Dil Bilgisi. Bayrak Yayınları, 2009.
- Karasayev, Hüseyin. Kırgız tilinin orfografiyalık sözdügü. Hazırlayanlar Süyünbek İbragimov, Abak Biyaliyev ve Nurgalıy Abdesov, Devlet Dili ve Ansiklopedi Merkezi, 2009.
- Kerimoğlu, Caner. “Dilbilimsel Sıfırlar: Mit mi, Gerçek mi?” Dil Araştırmaları, no. 35, 2024, ss. 1-23.
- Kırgız Tilinin Caŋı Alfaviti Cana Orfografiyası. Editör N. Makeşev. Kırgızmambas, 1940.
- Kocaoğlu Gündoğdu, Vildan. Günümüz Tuva Türkçesi (Giriş, Dil Özellikleri, Metinler, Söz Dizini). 2012. Ege Ü, Doktora tezi.
- KTCE = Kırgız Tilinin Cazuu Ereceleri (soŋku redaktsiyası). Hazırlayanlar Süyünbek İbragimov, Nugalıy Abdesov, Abak Biyaliyev ve Turusbek Marazıkov. Kırgız Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığına bağlı Devlet Dili Komisyonu, 2013.
- KTTS I = Kırgız Tilinin Tüşündürmö Sözdügü I. Editör Abdıldacan Akmataliev. Avrasiya Press, 2015.
- Kudaybergenov, Sarıbay vd. Kırgız Tilinin Adabiy Grammatikası. İlim Yayınları, 1980.
- Lessing, D. Ferdinand. Moğolca-Türkçe Sözlük. Çeviren Günay Karaağaç, TDK Yayınları, 2017.
- Özdemir, Hakan. “III Teklik Kişi İyelik Eki +(s)I ve Zamir n’si Üzerine Bir Değerlendirme Denemesi”, Dil Araştırmaları, no. 14, 2014, ss. 137-145.
- Sadıkov, Taşpolot. Osnovı kırgızskoy fonologii i morfonologii. 1995. A. Baytursınov Ü, Doktora tezi.
- Sadıkov, Taşpolot, ve Kurmanbek Toktonaliyev. Azırkı Kırgız Tili: Fonetika cana fonologiya. İmak Ofset, 2015.
- Sagınbayeva, Burul, ve Nurgül Suleymanova. “Azırkı Kırgız Tilinde Köp Ketirilgen Katalardın Tipteri cana Türlörü.” Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, c. 4, no. 5, 2015. ss. 118-135.
- Sultanzade, Vügar. “Zamir n’sinin Kaynağı Hakkında.” Dil Araştırmaları, no. 15, 2014. ss. 95-104.
- Şçerbak, Aleksandr. Sravnitel’naya-Fonetika Tyurkskih Yazıkov. Nauka, 1970.
- Tekin, Talat. “Türkçede Morfofonemik Değişmeler: Dar Ünlü ~ Ø Nöbetleşmesi.” içinde Makaleler 3 Çağdaş Türk Dilleri, Hazırlayanlar Emine Yılmaz ve Nurettin Demir, TDK Yayınları, 2013. ss. 435-440.
- Tekin, Talat. “Üçüncü Kişi İyelik Eki Üzerine” içinde Makaleler 1 Altayistik, Hazırlayanlar Emine Yılmaz ve Nurettin Demir, TDK Yayınları, 2013. ss. 117-122.
- Tekin, Talat. Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Simurg Yayınları, 1995.
- Tınıstanov, Kasım. Kırgız tili: Morfologiya. 1934.
- Töre, Maral. Türkmencenin Morfonolojisi. 2017. Hacettepe Ü, Yüksek lisans tezi.
- Uzun, N. Engin. Biçimbilim, Temel Kavramlar. Papatya Yayıncılık, 2006.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Kuzey-Batı (Kıpçak) Türk Lehçeleri ve Edebiyatları |
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 1 Haziran 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 16 Ocak 2025 |
| Kabul Tarihi | 25 Nisan 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Sayı: 57 |
