Araştırma Makalesi
BibTex RIS Kaynak Göster

Words Related to Women’s Hierarchy in Dîvânu Lugâti’t-Türk

Yıl 2025, Sayı: 57, 39 - 58, 01.06.2025
https://doi.org/10.17133/tubar.1631121

Öz

Woman in Turkish societies are among the categories examined in many disciplines such as sociology, psychology, religion, history, language and literature. One of the main reasons for this is that the concept of gender affects order in society and is directly related to social culture. This relationship has obviously created various fields of study and ‘woman’ has been among the frequently studied subjects. Accordingly, woman in Turkish languages and the terminology related to woman have been analyzed, and many studies have been conducted on the subject covering every linguistic period of Turkish. In this way, the reflections of the female gender category on language have been shown and the perception of woman in the relevant periods has been tried to be revealed. When we look at the studies, it is seen that many of them are only studies on vocabulary in line with this goal and do not include the usage of words in other language periods. Therefore, it has been observed that such studies are mostly composed of compiling and listing the elements related to woman in the texts of the period, and for this reason, there are few studies on the semantic changes or origins of words. In this study, in Dîvânu Lugâti't-Turk, which is important in the history of Turkish language as the first dictionary of Turkish, the names given according to the class position of woman will be discussed, and by showing the equivalents of these names in the Orkhun and Uyghur periods covering the Old Turkish branch, the meaning changes and formation stages of the identified words in the language periods of the Old Turkish field will be tried to be shown. The appearance of each identified word in other branches of Old Turkic and differentiation of meaning, if any, will be emphasized.

Kaynakça

  • Atalay, Besim. Divanü Lûgat-it Türk (Çeviri-Dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları, 2021.
  • Atay, Ayten. “Türkçede *ya- (parlamak) Kökü ve Türevleri.” Belleten, c. 2, 2006, ss. 7-28.
  • Berbercan, Mehmet Turgut. “İslamiyet Öncesi Türk Metinlerinde ‘kız’ ve ‘kadın’”. JOTS, c. 1, no. 1, ss. 7-19.
  • Berbercan, M. Turgut. “Türk Yazı Dilinin Tarihi Dönemleri ve Orta Türkçenin Yeri Meselesi.” TOD, no. XVII, 2014, ss. 765-783.
  • Clauson, Gerard. An Etymological Dictionary Of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford University Press, 1972.
  • Çağatay, Saadet. “Türkçede Kadın İçin Kullanılan Sözler”. Belleten, c. 10, 1962, ss. 13-49.
  • Eraslan, Kemal. Eski Uygur Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2012.
  • Ercilasun, Ahmet Bican. Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Akçağ Yayınları, 2017.
  • Ercilasun, Ahmet Bican, ve Ziyat Akkoyunlu. Kâşgarlı Mahmud: Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2020.
  • Erdal, Marcel. Old Turkic Word Formation: A Functional Approach To The Lexicon-II. Turcologica 9, 1991.
  • Erdoğan, İsmail. “Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Kadınla İlgili Kavramlar”. Dini Araştırmalar Kadın Özel Sayısı, 2016, ss. 197-207.
  • Eren, Hasan. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999.
  • Gabain, Annamarie Von. Eski Türkçenin Grameri. Çeviren Mehmet Akalın. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2003.
  • Gülensoy, Tuncer. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007.
  • Gündüz, Ahmet. “Tarihî Süreç İçerisinde Türk Toplumunda ve Devletlerinde Kadının Yeri ve Önemi.” The Journal of Academic Social Science Studies, c. 5, no. 5, 2012, ss. 129-148.
  • Hacıeminoğlu, Necmettin. Karahanlı Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.
  • İnayet, Alimcan. “Türkçede Çince Kaynaklı Gösterilen Bazı Kelimeler Üzerine”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, c. 7, 1999, ss. 193-204.
  • Karahan, Akartürk. “Tarihî Türk Dilinin Söz Varlığına Katkılar: Kadınla İlgili Kelimeler Üzerine”. Bilkent Üniversitesi I. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri, 2006, ss. 1-12.
  • Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2022.
  • Kumanlı, Mustafa Samet. “Dîvânu Lugâti’t-Türk’ten Güncel Türkçe Sözlük’e Türkçede Kadın Kavram Alanına Dair Sözlükbirimler ve Tanımları”. Geçmişten Bugüne Türk Yazınında Kadının Temsili. Editör Betül Özbay. Kriter Yayınları, 2023, ss. 151-168.
  • Mudrak, Oleg Alekseyeviç. “En Eski Türk Dilinin Metal Adları İle İlgili Sözvarlığı”. Çeviren R. Adzhumerova ve E. Atmaca. Dil Araştırmaları, c. 9, no. 17, 2015, ss. 229-242.
  • Nadalyayev, Vladimir vd. Drevnetyurkskiy Slovar’. Izdat. Nauka, Leningradskoe Otd, 1969.
  • Özdarıcı, Öznur. “Dîvânü Lûgat-it-Türk’te Kadın ve Kadına İlişkin Unsurlar.” Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, c. 1, no. 1, 2011, ss. 127-156.
  • Tuna, Osman Nedim. Sümer ve Türk Dillerinin Tarihi İlgisi ve Türk Dilinin Yaşı Meselesi. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1990.
  • Şirin, Hatice. Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2020.
  • Taş, İbrahim. Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2020.
  • Tokyürek, Hacer. “Runik Türk Yazıtlarında ve Eski Uygur Metinlerinde Kadın Hiyerarşisi.” Belleten, c. 61, no. 1, 2013, ss. 119-129.
  • Tokyürek, Hacer. “Eski Türkçede Kölelik.” Doğumunun 60. Yılında Zühal Ölmez Armağanı-Esengü Bitig. Editör T. Karaayak ve U. Uzunkaya. Kesit Yayınları, 2021, ss. 755-772.
  • Türköne, Mualla. Eski Türk Toplumunun Cinsiyet Kültürü. Ark Yayınevi, 1995.
  • Useev, Nurdin. “Köktürk Harfli Yenisey Yazıtlarındaki Kadını Bildiren Kelimelerin Anlamına Göre Eski Türklerde Kadın İmajı.” Dil Araştırmaları, c. 11, 2012, ss. 57-66.
  • Ünlü, Suat. Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Yayınevi, 2012.
  • Wilkens, Jens. Eski Uygurcanın El Sözlüğü Eski Uygurca-Almanca-Türkçe. Akademie Der Wissenschaften Zu Göttingen, 2021.
  • Yazıcı Şahin, Serpil. “Orhun Yazıtlarında Kadınla İlgili Söz Varlığı”. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi Bildiri Kitabı. Editör M. Tekcan, c. 2, 2013, ss. 393-402.
  • Yıldız, Hüseyin. Maniheist Uygur Metinlerinde Çince Alıntılar (Etimolojik, Leksik ve Tematik İncelemeler). Fenomen Yayıncılık, 2020.

Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Kadın Hiyerarşisine Dair Sözcükler

Yıl 2025, Sayı: 57, 39 - 58, 01.06.2025
https://doi.org/10.17133/tubar.1631121

Öz

Türk toplumlarında kadın; sosyoloji, psikoloji, din, tarih, dil ve edebiyat gibi birçok disiplinde incelenen kategoriler arasında yer almaktadır. Bunun başlıca sebeplerinden biri cinsiyet kavramının toplum içerisindeki düzeni etkileyişi ve buna bağlı olarak da toplum kültürüyle doğrudan ilişki içerisinde olmasıdır. Bu ilişki de elbette ki çeşitli çalışma alanlarını oluşturmuş ve ‘kadın’ sık işlenen konular arasında yer almıştır. Türk dillerinde de buna bağlı olarak kadın ve kadına ilişkin terminoloji incelenmiş, konu üzerine Türkçenin her dil dönemini kapsayan birçok çalışma yapılmıştır. Böylelikle kadın cinsiyet kategorisinin dile yansımaları gösterilmiş ve ilgili dönemlerdeki kadın algısı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Yapılan çalışmalara bakıldığında çoğunluğunun bu hedef doğrultusunda yalnız söz varlığına yönelik çalışmalar olduğu ve sözcüklerin diğer dil dönemlerindeki kullanımlarını içermediği görülmüştür. Dolayısıyla bu türden çalışmaların daha çok dönem metinlerindeki kadına dair unsurların derlenmesi ve listelenmesi yoluyla oluştuğu bu nedenle de sözcüklerin anlamsal değişimleri ya da kökenleri üzerine yapılan çalışmaların az olduğu gözlemlenmiştir. Bu çalışmada ise Türkçenin ilk sözlüğü olarak Türk dil tarihi içerisinde önem arz eden Dîvânu Lugâti’t-Türk’te, kadının içinde bulunduğu sınıfsal konuma göre verilen adlar ele alınacak olup bu adların Eski Türkçe kolunu kapsayan Orhun ve Uygur dönemindeki karşılıkları gösterilerek tespit edilen sözcüklerin Eski Türkçe sahası dil dönemlerindeki anlam değişimleri ve oluşum safhaları gösterilmeye çalışılacaktır. Tespit edilen her bir sözcüğün Eski Türkçenin diğer kollarındaki görünümleri ve varsa anlam farklılaşmaları üzerinde durulacaktır.

Kaynakça

  • Atalay, Besim. Divanü Lûgat-it Türk (Çeviri-Dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları, 2021.
  • Atay, Ayten. “Türkçede *ya- (parlamak) Kökü ve Türevleri.” Belleten, c. 2, 2006, ss. 7-28.
  • Berbercan, Mehmet Turgut. “İslamiyet Öncesi Türk Metinlerinde ‘kız’ ve ‘kadın’”. JOTS, c. 1, no. 1, ss. 7-19.
  • Berbercan, M. Turgut. “Türk Yazı Dilinin Tarihi Dönemleri ve Orta Türkçenin Yeri Meselesi.” TOD, no. XVII, 2014, ss. 765-783.
  • Clauson, Gerard. An Etymological Dictionary Of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford University Press, 1972.
  • Çağatay, Saadet. “Türkçede Kadın İçin Kullanılan Sözler”. Belleten, c. 10, 1962, ss. 13-49.
  • Eraslan, Kemal. Eski Uygur Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2012.
  • Ercilasun, Ahmet Bican. Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Akçağ Yayınları, 2017.
  • Ercilasun, Ahmet Bican, ve Ziyat Akkoyunlu. Kâşgarlı Mahmud: Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2020.
  • Erdal, Marcel. Old Turkic Word Formation: A Functional Approach To The Lexicon-II. Turcologica 9, 1991.
  • Erdoğan, İsmail. “Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Kadınla İlgili Kavramlar”. Dini Araştırmalar Kadın Özel Sayısı, 2016, ss. 197-207.
  • Eren, Hasan. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999.
  • Gabain, Annamarie Von. Eski Türkçenin Grameri. Çeviren Mehmet Akalın. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2003.
  • Gülensoy, Tuncer. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007.
  • Gündüz, Ahmet. “Tarihî Süreç İçerisinde Türk Toplumunda ve Devletlerinde Kadının Yeri ve Önemi.” The Journal of Academic Social Science Studies, c. 5, no. 5, 2012, ss. 129-148.
  • Hacıeminoğlu, Necmettin. Karahanlı Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.
  • İnayet, Alimcan. “Türkçede Çince Kaynaklı Gösterilen Bazı Kelimeler Üzerine”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, c. 7, 1999, ss. 193-204.
  • Karahan, Akartürk. “Tarihî Türk Dilinin Söz Varlığına Katkılar: Kadınla İlgili Kelimeler Üzerine”. Bilkent Üniversitesi I. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri, 2006, ss. 1-12.
  • Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2022.
  • Kumanlı, Mustafa Samet. “Dîvânu Lugâti’t-Türk’ten Güncel Türkçe Sözlük’e Türkçede Kadın Kavram Alanına Dair Sözlükbirimler ve Tanımları”. Geçmişten Bugüne Türk Yazınında Kadının Temsili. Editör Betül Özbay. Kriter Yayınları, 2023, ss. 151-168.
  • Mudrak, Oleg Alekseyeviç. “En Eski Türk Dilinin Metal Adları İle İlgili Sözvarlığı”. Çeviren R. Adzhumerova ve E. Atmaca. Dil Araştırmaları, c. 9, no. 17, 2015, ss. 229-242.
  • Nadalyayev, Vladimir vd. Drevnetyurkskiy Slovar’. Izdat. Nauka, Leningradskoe Otd, 1969.
  • Özdarıcı, Öznur. “Dîvânü Lûgat-it-Türk’te Kadın ve Kadına İlişkin Unsurlar.” Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, c. 1, no. 1, 2011, ss. 127-156.
  • Tuna, Osman Nedim. Sümer ve Türk Dillerinin Tarihi İlgisi ve Türk Dilinin Yaşı Meselesi. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1990.
  • Şirin, Hatice. Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2020.
  • Taş, İbrahim. Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2020.
  • Tokyürek, Hacer. “Runik Türk Yazıtlarında ve Eski Uygur Metinlerinde Kadın Hiyerarşisi.” Belleten, c. 61, no. 1, 2013, ss. 119-129.
  • Tokyürek, Hacer. “Eski Türkçede Kölelik.” Doğumunun 60. Yılında Zühal Ölmez Armağanı-Esengü Bitig. Editör T. Karaayak ve U. Uzunkaya. Kesit Yayınları, 2021, ss. 755-772.
  • Türköne, Mualla. Eski Türk Toplumunun Cinsiyet Kültürü. Ark Yayınevi, 1995.
  • Useev, Nurdin. “Köktürk Harfli Yenisey Yazıtlarındaki Kadını Bildiren Kelimelerin Anlamına Göre Eski Türklerde Kadın İmajı.” Dil Araştırmaları, c. 11, 2012, ss. 57-66.
  • Ünlü, Suat. Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Yayınevi, 2012.
  • Wilkens, Jens. Eski Uygurcanın El Sözlüğü Eski Uygurca-Almanca-Türkçe. Akademie Der Wissenschaften Zu Göttingen, 2021.
  • Yazıcı Şahin, Serpil. “Orhun Yazıtlarında Kadınla İlgili Söz Varlığı”. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi Bildiri Kitabı. Editör M. Tekcan, c. 2, 2013, ss. 393-402.
  • Yıldız, Hüseyin. Maniheist Uygur Metinlerinde Çince Alıntılar (Etimolojik, Leksik ve Tematik İncelemeler). Fenomen Yayıncılık, 2020.
Toplam 34 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Birincil Dil Türkçe
Konular Eski Türk Dili (Orhun, Uygur, Karahanlı)
Bölüm Makaleler
Yazarlar

Sıla Nur Aktaş 0000-0003-0407-8596

Yayımlanma Tarihi 1 Haziran 2025
Gönderilme Tarihi 1 Şubat 2025
Kabul Tarihi 27 Nisan 2025
Yayımlandığı Sayı Yıl 2025 Sayı: 57

Kaynak Göster

MLA Aktaş, Sıla Nur. “Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Kadın Hiyerarşisine Dair Sözcükler”. Türklük Bilimi Araştırmaları, sy. 57, 2025, ss. 39-58, doi:10.17133/tubar.1631121.