Öz
Etymology studies contribute to the study of linguistics in revealing derivation, which means determining the root and providing it with that root. In addition, it also helps in determining the original meanings of words and the different meanings they have acquired over time. In this context, etymology studies are important in correctly reading and interpreting the transition in historical texts. Turkologists have previously interpreted the word opul- in old Turkish inscriptions in different ways and expressed their opinions about the etymology of the word. In this study, the previously mentioned views on the word were evaluated and the aim was to put forward a different etymological view. This idea has been tried to be supported by associating the word opul- with some words found in historical Turkish language texts and modern Turkish languages. As a result of the examination, a new meaning was proposed for the word and the lines where the word appears in the inscriptions. In the study, it was argued that the word opul- derives from the root of op- verb and means "to break, to be turned upside down, to deteriorate, to be destroyed, to disintegrate".
Anahtar Kelimeler
Old Turkish Inscriptions opul- opulu kirip op- verb Küli Çor Inscription Örük/Oruk Inscription
Kaynakça
- Aşçı, U. D. (2010). Alıntı seslerin Türkçedeki durumuna bir örnek: Kuzeybatı Kıpçak grubu Türk lehçelerinde /f/ sesi. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 7(1), 269-294. https://doi.org/10.5001/MTAD.7.2010.1.15
- Ata, A. (2019). Rabgûzî, Kısasü’l-Enbiya (peygamber kıssaları) giriş-metin-dizin (1.bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Aydın, E. (2014). Küli Çor Yazıtının Eski Türkçenin söz varlığına katkıları. TÜBAR, XXXV, 31-41. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/157169
- Aydın, E. (2017). Orhon yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor) (1.bs.). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
- Aydın, E. (2018). Taşa kazınan tarih Türklerin ilk yazılı belgeleri (1.bs.). İstanbul: Kronik Yayınları.
- Barutçu Özönder, F. S. (2000). Eski Türk çağı kaya yazıtları: I. Örük yazıtı, II. Hangiday yazıtı, III. Arhanan yazıtı. Kök Araştırmalar, II/1, 121-133. Erişim adresi: http://www.koksav.org.tr/Yayinlar/KokArastirmalar/ka_II-1/kaII-1_o121.html
- Baskakov, N. A. (1963). Nogaysko-Russkiy slovar. Moskva: Gosudarstvennoe İzdatelstvo İnostrannih i Natsionalnih Slovarey.
- Batulga, T. (2019). Oruk yazıtı. Asya Araştırmaları Dergisi, 1 (3), 87-100. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/778009
- Berta, A. (2010). Sözlerimi iyi dinleyin… Türk ve Uygur runik yazıtlarının karşılaştırmalı yayını (E. Yılmaz, Çev.) (1. Bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Bold, L. (2006). Orhon biçgiin dursgal II. Ulaanbaatar.
- Clauson, S. G., ve Tryjarski, E. (1971). The inscription at Ikhe-Khushotu, Rocznik Orientalistyczny. 34/1, 7-33.
- Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
- Clauson, S. G., ve Tryjarski, E. (2017). İhe Hüşötü yazıtı (Küli Çor)-I. (Dr. Mehmet Tütüncü, Çev.). Düşünce ve Tarih, Mayıs, 41-56. Erişim adresi: https://www.academia.edu/36834909/68_İhe_Hüşötü_Yazıtı_ Küli_Çor_yazıtı_I_pdf
- Çankaya, S. (2014). Kırgız sözlüğü (1.bs.). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınevi.
- Demirbilek, S. (2017). Orhon yazıtlarındaki oplayu tegmek deyimi üzerine. JOTS, 1/1, 28-35. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/276985
- Dilçin, C. (1983). Yeni tarama sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Eckmann, J. (tıpkıbasım), Tezcan, S., ve Zülfikar, H. (yayımlayanlar) ve Ata, A. (dizin-sözlük) (2014). Nehcü’l‐Ferâdîs “uştmaḫlarnıng açuq yolı” Maḥmūd bin ʿAlî (birleştirilmiş bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Eker, Ö. (2015). Kutadgu Bilig dizini. (Yüksek Lisans tezi). Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde.
- Ercilasun, A. B., ve Akkoyunlu, Z. (2015). Kaşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk (giriş-metin-çeviri-notlar-dizin) (2. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation: a functional approach to the lexicon, I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
- Hacıeminoğlu, N. (2000). Kutb’un Hüsrev ü Şirin'i ve dil hususiyetleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Hamilton, J. (1974). Opla–/yopla–, uf–/yuf– et autres formes semblables en turc ancien, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. 28/1, 111-117. Erişim adresi: https://www.jstor.org/stable/23657260?seq=1 https://www.webtran.ru/translate/uzbek/from-russian/. (erişim tarihi: 25.03.2024).
- Hunutlu, Ü. (2020). Dîvânu Lugâti’t Türk’ten günümüze çatı türlerinde benzerlikler ve farklılıklar. Karadeniz Araştırmaları, XVII/68, 1035-1074. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/karadearas/issue/68618/1077339
- Kanar, M. (2018). Eski Anadolu Türkçesi sözlüğü (2. bs.). İstanbul: Say Yayınları.
- Karaman, A. (2021). Orhon yazıtlarında ileri ögeler. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 10/24, 168-215. http://dx.doi.org/10.25068/dedekorkut412
- Kenesbayoğlu, İ. K., Ahmedoğlu, F. Ş., Bolganbayoğlu, E., Canuzakoğlu, T., Çerkeş, G., Cubanoğlu, E., İmambayoğlu, A., Mahmudoğlu, A., Musaldayoğlu, E., Nurgaziyma, D., ve Tacimuratoğlu, A. (1984). Kazak Türkçesi sözlüğü. (H. Oraltay, N. Yüce, S. Pınar, Çev.). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Yayını.
- Malov, S. Ye. (1959). Pamyatniki drevnetyurkskoy pis’mennosti Mongolii i Kirgizii. Moskva-Leningrad.
- Mert, O. (2015). Köli Çor yazıtı ve anıt mezar kompleksi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
- Necip, E. N. (2013). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü (İ. Kurban, Çev.). (3. bs). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Orkun, H. N. (2011). Eski Türk yazıtları (Birleştirilmiş 3. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Ölmez, M. (2015). Moğolistan’daki eski Türk yazıtları (3. bs.). Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
- Öner, M. (2015). Kazan-Tatar Türkçesi sözlüğü (2. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Özkan, F., ve Özkan, İ. (2017). Költigin ile Köl İç Çor yazıtlarında geçen oplayu tegmek ve opulu kirmek sözleri hakkında. Mehmet Öz ve Serhat Küçük (Ed.), Türk Tarihçiliğinin Asırlık Çınarı Halil İnalcık’a Armağan (s. 205-215). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
- Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi sözlüğü (1. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Sertkaya, O. F. (1984). Göktürk tarihinin meseleleri: Köl Tigin ve Köl-İç-Çor kitabelerinde geçen oplayu tegmek deyimi üzerine, Journal of Turkish Studies 3, (Orhan Şaik Gökyay Armağanı), 2, 369-375.
- Stachowski, M. (2011). Etimoloji. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
- Şirin, H. (2016). Eski Türk yazıtları söz varlığı incelemesi (1. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri (2. bs.). İstanbul: Sanat Kitabevi.
- Toparlı, R., Vural, H., ve Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü (2. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Uygur, C. V. (2019). Karakalpak Türkçesi sözlüğü (1. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü (1. bs.). Konya: Eğitim Yayınevi.
- Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
- Yıldırım, F. (2017). Irk Bitig ve Orhon yazılı metinlerin dili (1. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Yıldız, H. (2015). Eski Türkçe ile Yakutçanın sözvarlığının ünlüyle başlayan sözcükler bakımından karşılaştırılması. (Doktora tezi). Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
- Yılmaz, E. (2001). Türkiye Türkçesinde ikili çatı sorunu ve bunun öğretimi ile ilgili meseleler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 49, 251-289. Erişim adresi: https://tdkbelleten.gov.tr/tam-metin-pdf/673/tur
- Yudahin, K. K. (2011). Kırgız sözlüğü (A. Taymas, Çev.). (Birleştirilmiş 1. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Yüce, N. (2014). Mukaddimetü’l-Edeb, Ḫvārizm Türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası (3. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Öz
Etimoloji incelemeleri temelde, kök sözcüklerin belirlenip o kökle ilişkili olan türemiş sözcüklerin ortaya çıkarılmasında dil bilimi çalışmalarına katkı sağlamaktadır. Bunun yanında sözcüklerin aslî anlamlarının ve zamanla kazandıkları farklı anlamların belirlenmesinde de yardımcı olmaktadır. Bu yönüyle etimoloji çalışmaları, tarihî metinlerde geçen sözcüklerin doğru okunup anlamlandırılmasında önem arz etmektedir. Eski Türk yazıtlarında geçen opul- sözcüğü üzerine Türkologlar tarafından daha önce farklı biçimlerde anlamlandırmalar yapılmış ve sözcüğün etimolojisi hakkında görüşler belirtilmiştir. Bu çalışmada sözcük üzerine, daha önce belirtilen görüşler değerlendirilmiş ve farklı bir etimolojik görüş öne sürmek amacı güdülmüştür. Bu düşünce, opul- sözcüğü tarihi Türk dili metinlerinde ve çağdaş Türk dillerinde bulunan bazı sözcüklerle ilişkilendirilerek desteklenmeye çalışılmıştır. İnceleme neticesinde sözcüğe ve sözcüğün yazıtlarda geçtiği satırlara yeni bir anlamlandırma önerisinde bulunulmuştur. Çalışmada opul- sözcüğünün op- eylem kökünden türediği ve “kırılmak, alt-üst edilmek, bozulmak, tahrip olunmak, dağılmak” anlamlarını karşıladığı savunulmuştur.
Anahtar Kelimeler
Eski Türk Yazıtları opul- opulu kirip op- eylemi Küli Çor Yazıtı Örük/Oruk Yazıtı
Kaynakça
- Aşçı, U. D. (2010). Alıntı seslerin Türkçedeki durumuna bir örnek: Kuzeybatı Kıpçak grubu Türk lehçelerinde /f/ sesi. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 7(1), 269-294. https://doi.org/10.5001/MTAD.7.2010.1.15
- Ata, A. (2019). Rabgûzî, Kısasü’l-Enbiya (peygamber kıssaları) giriş-metin-dizin (1.bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Aydın, E. (2014). Küli Çor Yazıtının Eski Türkçenin söz varlığına katkıları. TÜBAR, XXXV, 31-41. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/157169
- Aydın, E. (2017). Orhon yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor) (1.bs.). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
- Aydın, E. (2018). Taşa kazınan tarih Türklerin ilk yazılı belgeleri (1.bs.). İstanbul: Kronik Yayınları.
- Barutçu Özönder, F. S. (2000). Eski Türk çağı kaya yazıtları: I. Örük yazıtı, II. Hangiday yazıtı, III. Arhanan yazıtı. Kök Araştırmalar, II/1, 121-133. Erişim adresi: http://www.koksav.org.tr/Yayinlar/KokArastirmalar/ka_II-1/kaII-1_o121.html
- Baskakov, N. A. (1963). Nogaysko-Russkiy slovar. Moskva: Gosudarstvennoe İzdatelstvo İnostrannih i Natsionalnih Slovarey.
- Batulga, T. (2019). Oruk yazıtı. Asya Araştırmaları Dergisi, 1 (3), 87-100. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/778009
- Berta, A. (2010). Sözlerimi iyi dinleyin… Türk ve Uygur runik yazıtlarının karşılaştırmalı yayını (E. Yılmaz, Çev.) (1. Bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Bold, L. (2006). Orhon biçgiin dursgal II. Ulaanbaatar.
- Clauson, S. G., ve Tryjarski, E. (1971). The inscription at Ikhe-Khushotu, Rocznik Orientalistyczny. 34/1, 7-33.
- Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
- Clauson, S. G., ve Tryjarski, E. (2017). İhe Hüşötü yazıtı (Küli Çor)-I. (Dr. Mehmet Tütüncü, Çev.). Düşünce ve Tarih, Mayıs, 41-56. Erişim adresi: https://www.academia.edu/36834909/68_İhe_Hüşötü_Yazıtı_ Küli_Çor_yazıtı_I_pdf
- Çankaya, S. (2014). Kırgız sözlüğü (1.bs.). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınevi.
- Demirbilek, S. (2017). Orhon yazıtlarındaki oplayu tegmek deyimi üzerine. JOTS, 1/1, 28-35. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/276985
- Dilçin, C. (1983). Yeni tarama sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Eckmann, J. (tıpkıbasım), Tezcan, S., ve Zülfikar, H. (yayımlayanlar) ve Ata, A. (dizin-sözlük) (2014). Nehcü’l‐Ferâdîs “uştmaḫlarnıng açuq yolı” Maḥmūd bin ʿAlî (birleştirilmiş bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Eker, Ö. (2015). Kutadgu Bilig dizini. (Yüksek Lisans tezi). Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde.
- Ercilasun, A. B., ve Akkoyunlu, Z. (2015). Kaşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk (giriş-metin-çeviri-notlar-dizin) (2. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation: a functional approach to the lexicon, I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
- Hacıeminoğlu, N. (2000). Kutb’un Hüsrev ü Şirin'i ve dil hususiyetleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Hamilton, J. (1974). Opla–/yopla–, uf–/yuf– et autres formes semblables en turc ancien, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. 28/1, 111-117. Erişim adresi: https://www.jstor.org/stable/23657260?seq=1 https://www.webtran.ru/translate/uzbek/from-russian/. (erişim tarihi: 25.03.2024).
- Hunutlu, Ü. (2020). Dîvânu Lugâti’t Türk’ten günümüze çatı türlerinde benzerlikler ve farklılıklar. Karadeniz Araştırmaları, XVII/68, 1035-1074. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/karadearas/issue/68618/1077339
- Kanar, M. (2018). Eski Anadolu Türkçesi sözlüğü (2. bs.). İstanbul: Say Yayınları.
- Karaman, A. (2021). Orhon yazıtlarında ileri ögeler. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 10/24, 168-215. http://dx.doi.org/10.25068/dedekorkut412
- Kenesbayoğlu, İ. K., Ahmedoğlu, F. Ş., Bolganbayoğlu, E., Canuzakoğlu, T., Çerkeş, G., Cubanoğlu, E., İmambayoğlu, A., Mahmudoğlu, A., Musaldayoğlu, E., Nurgaziyma, D., ve Tacimuratoğlu, A. (1984). Kazak Türkçesi sözlüğü. (H. Oraltay, N. Yüce, S. Pınar, Çev.). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Yayını.
- Malov, S. Ye. (1959). Pamyatniki drevnetyurkskoy pis’mennosti Mongolii i Kirgizii. Moskva-Leningrad.
- Mert, O. (2015). Köli Çor yazıtı ve anıt mezar kompleksi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
- Necip, E. N. (2013). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü (İ. Kurban, Çev.). (3. bs). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Orkun, H. N. (2011). Eski Türk yazıtları (Birleştirilmiş 3. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Ölmez, M. (2015). Moğolistan’daki eski Türk yazıtları (3. bs.). Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
- Öner, M. (2015). Kazan-Tatar Türkçesi sözlüğü (2. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Özkan, F., ve Özkan, İ. (2017). Költigin ile Köl İç Çor yazıtlarında geçen oplayu tegmek ve opulu kirmek sözleri hakkında. Mehmet Öz ve Serhat Küçük (Ed.), Türk Tarihçiliğinin Asırlık Çınarı Halil İnalcık’a Armağan (s. 205-215). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
- Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi sözlüğü (1. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Sertkaya, O. F. (1984). Göktürk tarihinin meseleleri: Köl Tigin ve Köl-İç-Çor kitabelerinde geçen oplayu tegmek deyimi üzerine, Journal of Turkish Studies 3, (Orhan Şaik Gökyay Armağanı), 2, 369-375.
- Stachowski, M. (2011). Etimoloji. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
- Şirin, H. (2016). Eski Türk yazıtları söz varlığı incelemesi (1. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri (2. bs.). İstanbul: Sanat Kitabevi.
- Toparlı, R., Vural, H., ve Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü (2. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Uygur, C. V. (2019). Karakalpak Türkçesi sözlüğü (1. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü (1. bs.). Konya: Eğitim Yayınevi.
- Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
- Yıldırım, F. (2017). Irk Bitig ve Orhon yazılı metinlerin dili (1. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Yıldız, H. (2015). Eski Türkçe ile Yakutçanın sözvarlığının ünlüyle başlayan sözcükler bakımından karşılaştırılması. (Doktora tezi). Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
- Yılmaz, E. (2001). Türkiye Türkçesinde ikili çatı sorunu ve bunun öğretimi ile ilgili meseleler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 49, 251-289. Erişim adresi: https://tdkbelleten.gov.tr/tam-metin-pdf/673/tur
- Yudahin, K. K. (2011). Kırgız sözlüğü (A. Taymas, Çev.). (Birleştirilmiş 1. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Yüce, N. (2014). Mukaddimetü’l-Edeb, Ḫvārizm Türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası (3. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Dilbilim (Diğer) |
| Bölüm | Araştırma Makaleleri |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 26 Haziran 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 3 Nisan 2024 |
| Kabul Tarihi | 11 Kasım 2024 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Cilt: 2025 Sayı: 49 |
