Öz
Farsçada ejder, ejdha, ejderha, Arapçada tinnin ve soban (büyük yılan) sözcükleriyle bilinen ejderha, büyük timsah görünümünde, yüzü ata benzeyen, iki kanatlı, ağzından ateş püskürten, yeraltı hazinelerinin koruyucusu olduğuna inanılan efsanevî bir yaratıktır. Pehlevîce aji/aj (yılan) sözcüğünden gelir ve Aj-i Dahhak (Dahhak yılanı) ile aynı köktendir. Bu yaratık Türkler tarafından evren adıyla anılır.
Hamdullâh Mustafa Kazvinî Nüzhetü’l-Kulûb adlı eserinde bu hayvanın başlangıçta bir yılan olduğunu, yaşı yüze dayandığı zaman ejdere dönüştüğünü söyler. Ejderin, karadaki hayvanları dehşete düşürene kadar büyüdüğünü, bunun üzerine Allah’ın onu denize attığını belirtir. Denizde de hasara sebep olan ejderha Allah tarafından Yecüc ile Mecüc’e yem olmak üzere onların diyarına atılır.
Mimarîde bereket getirişi, koruyuculuk ve güç gibi özelliklerinden dolayı sıkça kullanılan ejderha motifi edebiyatta genellikle korkutucu özellikleri ile anılmıştır. Klasik şiirin keskin dilli şairlerinden Nef’î bu mitolojik hayvanın olağanüstü ve ürkütücü niteliklerini özellikle kasidelerinde sıkça kullanmıştır.
17. yüzyıl kaside şairi olarak bilinen Nef’î, Türkçe divanında 13 defa ejder, 7 defa ejderha, 1 defa da ejdeha kelimesini kullanmıştır. Bu kullanımların 16 tanesi kasideler, 5 tanesi ise gazeller kısmında tespit edilmiştir. Nef’î, kasidelerde ejderhaların hazineleri koruduğu, ateş saçtığı, kıvrım kıvrım oluşu ile uçması özelliklerine değinmiştir. Bu beyitlerde, çeşme lülelerinin ejder şekilli olmalarına ve savaş aletlerinden topun ejder şekilli olmasına atfen yapılan benzetmeler de mevcuttur. Gazellerde ise ejderha mazmunu, sevgilinin güzellik unsurlarını tasvir etmede kullanılmıştır.
Bu çalışmayla mitolojik bir varlık olan ejderhanın klasik edebiyattaki yansımaları ve Nef’î’nin karakter özellikleri ile şiirleri arasındaki bağlantı ortaya konulmaya çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Abu Ishâq Ahmad ibn Muhammed ibn Ibrahim al-Tha’labî (2002). ‘Arâ’is al-majâlis fî qisas al-anbiyâ or “lives of the prophets”. (Translated and Annotated by William M. Brinner). Leiden.
- Akkuş, M. (2018). Nef’î divanı. Erişim Adresi: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/57741,nefi-divanipdf.pdf?0 Alantar, H. (2007). Motiflerin dili. İstanbul: İTKİB.
- Alpay Tekin, G. (2020a). Anka ve Güneş. Sîmurg’un kanadı, mitoloji ve edebiyat makaleleri (s. 317-355) içinde. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
- Alpay Tekin, G. (2020b). Divan edebiyatındaki bazı motiflerin mitolojik kökenleri. Sîmurg’un kanadı, mitoloji ve edebiyat makaleleri (s. 423-447) içinde. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
- Alpay Tekin, G. (2020c). Güneşin kuşları: Phoenix ve Anka. Sîmurg’un kanadı, mitoloji ve edebiyat makaleleri (s. 395-422) içinde. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
- Alpay Tekin, G. (2020d). Câmâsb-nâme hikâyesindeki yılan sembolü. Sîmurg’un kanadı, mitoloji ve edebiyat makaleleri (s. 357-371) içinde. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
- Alsan, Ş. (2005). Türk mimarî süsleme sanatlarında mitolojik kaynaklı hayvan figürleri (Orta Asya’dan Selçuklu’ya). (Doktora tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
- And, M. (2007). Minyatürlerle Osmanlı-İslâm mitologyası. İstanbul: YKY.
- Bayat, F. (2012). Türk mitolojik sistemi (ontolojik ve epistemolojik bağlamda Türk mitolojisi. II. Cilt, 2. Baskı. İstanbul: Ötüken Yayınları.
- Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Çaycı, A. (2006). Asya’dan Anadolu’ya uzanan serüven: çark-ı felek ve ejder birlikteliğinin nadir bir Konya örneği. T. Yazar (Ed.). Sanatta Anadolu-Asya ilişkileri, Prof. Dr. Beyhan Karamağaralı'ya armağan içinde (s. 126-136). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
- Çınar, G. H. (2016). Sadrazam Bayram Paşa ve icraatları. (Yüksek lisans tezi). Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, İstanbul.
- Eberhard, W. (2000). Çin simgeleri sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
- Ekiz, M. (2011). Niğde’deki Hıristiyan Türk kiliselerinde yer alan ejder figürleri: ikonografik açıdan bir bakış. Sanat tarihi dergisi, XX/1 Nisan, 39-62.
- Elmalılı M. Hamdi Yazır. (2014). Hak dini Kur’an dili meâli. (Sad. L. Cebeci & S. Kılıç). Ankara: Akçağ Yayınları. Erdi, S. & Yurteser, S. T. (Çeviri, Uyarlama, Düzenleme). (2005). Kâşgarlı Mahmûd, Dîvânü lugâti’t-Türk. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- Esin, E. (1970). Evren (Selçuklu san’atı evren tasvirinin Türk ikonografisinde menşe’leri). Selçuklu Araştırmaları Dergisi I (1969’dan ayrıbasım). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
- İbn al Nadim (1970). The Fihrist of al-Nadim; a tenth-century survey of Muslim culture. 2. C. s. 77. New York: Columbia University Press.
- İnal, G. (1971). Susuz Han’daki ejderli kabartmanın Asya kültür çevresi içindeki yeri. Journal of Art History, 4, 153-184.
- Kutsal Kitap, eski ve yeni antlaşma (Tevrat, Zebur, İncil). (2016). İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi & Yeni Yaşam Yayınları.
- Langdon, S. H. (1964). The mythology of all races, Semitic mythology. Volume: V. New York: Cooper Square Publishers, Inc.
- Mackenzie, D. A. (1996). Çin ve Japon mitolojisi. (K. Aktan, Çev.). Ankara: İmge Kitabevi.
- Mahir, B. (yty.). Osmanlı saz üslubu resimlerinde ejder ikonografisi. Erişim Adresi: https://pdfcoffee.com/osmanl-saz-slubu-resimlerinde-ejder-konogrifisi-banu-mahr-pdf-free.html Muhammed ibn ‘Abd Allâh al-Kisâ’i. (1978). Tales of the prophets (qisas al-anbiyâ’). (Translated by Wheeler M. Thackston Jr.). Boston: Twayne Publishers.
- Mülayim, S. (1993). Ejderli taşlar. Théma Larousse, Tematik Ansiklopedi. C. 6. s. 197.
- Onay, A. T. (2007). Açıklamalı divan şiiri sözlüğü. (C. Kurnaz, Haz.). Ankara: Birleşik Kitabevi.
- Onur, N. (1991). Yûsuf u Züleyhâ, Hamdî. Ankara: Akçağ Yayınları.
- Önal, N. O. (2007). Çin mitolojisindeki ejderha motifinin çağdaş seramik biçimlerde yorumlanması. (Yüksek lisans tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
- Pala, İ. (2009). Ansiklopedik divan şiiri sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları.
- Paşayeva, V. (2008). Azerbaycan halı ve tekstillerinde ejder motifi. 38. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi Bildirileri (Maddi Kültür) içinde, 10-15. 09. 2007. III. Cilt. Z. Dilek, M. Akbulut, M. Arlı, Z. B. Özer, R. Gürses, B. Karababa Taşkın (Yay. haz.). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
- Polat, N. H. (2022). Kehkeşan. TDV İslâm ansiklopedisi. C. 25. s. 190-191. Ankara.
- Samsakçı, M. &. Karavelioğlu, M. A. (Tashih ve Günümüz Türkçesine Çev.). (2016). Kitabelerin kitabı Fatih, Fatih ilçesi Türk-İslâm devri kitabeler envanteri. Fatih Belediye Başkanlığı: İstanbul. Erişim Adresi: https://tarihiyarimada.net.tr/diger/bayrampasa-sebil-ve-cesmesi-bayrampasa-kulliyesi/
- Unat, F. R. & Köymen, M. A. (Yay. Haz.). (1949). Mehmed Neşrî, Kitâb-ı cihan-nüma Neşrî tarihi II. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
- Ülkü, C. (1995). Ejderhanın motif olarak gelişimi ve Osmanlı sanatında kullanımı (1453-1600). (Doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
- Wallis Budge, E. A. (Translated from Syriac to English). (1927). The book of the cave of treasures. London. Wensinck, A.J. (1921). Tree and bird as cosmological symbols in Western Asia. Verhandelingen Der Köninklijke Akademie Van Te Amsterdam.
- Yıldırım, N. (2008). Fars mitolojisi sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- Yılmaz, O. & Ertuğrul, M. (2013). Atlarda yürüyüş çeşitleri ve kusurları. Akademik Ziraat Dergisi, 2(1), 43-54.
Öz
Dragon is called in Persian ejder, ejdha, and ejderha, and in Arabic tinnin and soban (huge serpent). A dragon is a crocodile-like mythical creature that has a horse-like face and two wings, is capable of breathing fire and believed to be the guardian of underground treasures. The word dragon comes from Pahlavi word aji/aj (snake or serpent) and has the same origin as Aj-i Dahhak (snake of Dahaka). This creature is called universe by Turks.
In his work entitled Nuzhat al-Qulūb (“Pleasure of the Hearts”), Hamdullâh Mustafa-i-Qazwinî tells that this creature was first a snake which turns into a dragon as it gets to the age of 100 years. He further states that the dragon keeps getting bigger until the animals on the land are terrified of it, whereupon the creator throws it into the sea. The dragon causes damage in the sea too and is thrown by God into the land of Ye'cuc and Me'cuc (referred to as Gog and Magog in the Hebrew Bible) to feed them.
The dragon motif is frequently used in architecture for its features such as fertility, protectionism, and power, while it is often used in literature for its frightening features. Nef’î, one the sharp-tongued poets of classical poetry, often used this mythological creature in his ghazals (odes) due to its extraordinary and scary features and particularly the influence of its character.
Nef’î, who lived in the 17th century and is known as the poet of qaṣīdah, used the words ejder thirteen times, ejderha seven times, and ejdehâ once in his Turkish divan. Among these uses, sixteen were detected in the qasîdah section and five in the ghazal section. In these sections, Nef’î touched on the features of dragons protecting treasures, breathing fire, flying, and being curled up. There are also analogies with reference to the dragon-shaped fountain faucets in architecture and to dragon-shaped field guns. The dragon metaphor is used to depict the beauty of the lover in ghazals.
This study aims to explore the association between the representations of the mythological creature dragon in classical literature and Nef’î's personality traits and poetry.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Abu Ishâq Ahmad ibn Muhammed ibn Ibrahim al-Tha’labî (2002). ‘Arâ’is al-majâlis fî qisas al-anbiyâ or “lives of the prophets”. (Translated and Annotated by William M. Brinner). Leiden.
- Akkuş, M. (2018). Nef’î divanı. Erişim Adresi: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/57741,nefi-divanipdf.pdf?0 Alantar, H. (2007). Motiflerin dili. İstanbul: İTKİB.
- Alpay Tekin, G. (2020a). Anka ve Güneş. Sîmurg’un kanadı, mitoloji ve edebiyat makaleleri (s. 317-355) içinde. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
- Alpay Tekin, G. (2020b). Divan edebiyatındaki bazı motiflerin mitolojik kökenleri. Sîmurg’un kanadı, mitoloji ve edebiyat makaleleri (s. 423-447) içinde. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
- Alpay Tekin, G. (2020c). Güneşin kuşları: Phoenix ve Anka. Sîmurg’un kanadı, mitoloji ve edebiyat makaleleri (s. 395-422) içinde. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
- Alpay Tekin, G. (2020d). Câmâsb-nâme hikâyesindeki yılan sembolü. Sîmurg’un kanadı, mitoloji ve edebiyat makaleleri (s. 357-371) içinde. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
- Alsan, Ş. (2005). Türk mimarî süsleme sanatlarında mitolojik kaynaklı hayvan figürleri (Orta Asya’dan Selçuklu’ya). (Doktora tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
- And, M. (2007). Minyatürlerle Osmanlı-İslâm mitologyası. İstanbul: YKY.
- Bayat, F. (2012). Türk mitolojik sistemi (ontolojik ve epistemolojik bağlamda Türk mitolojisi. II. Cilt, 2. Baskı. İstanbul: Ötüken Yayınları.
- Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Çaycı, A. (2006). Asya’dan Anadolu’ya uzanan serüven: çark-ı felek ve ejder birlikteliğinin nadir bir Konya örneği. T. Yazar (Ed.). Sanatta Anadolu-Asya ilişkileri, Prof. Dr. Beyhan Karamağaralı'ya armağan içinde (s. 126-136). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
- Çınar, G. H. (2016). Sadrazam Bayram Paşa ve icraatları. (Yüksek lisans tezi). Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, İstanbul.
- Eberhard, W. (2000). Çin simgeleri sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
- Ekiz, M. (2011). Niğde’deki Hıristiyan Türk kiliselerinde yer alan ejder figürleri: ikonografik açıdan bir bakış. Sanat tarihi dergisi, XX/1 Nisan, 39-62.
- Elmalılı M. Hamdi Yazır. (2014). Hak dini Kur’an dili meâli. (Sad. L. Cebeci & S. Kılıç). Ankara: Akçağ Yayınları. Erdi, S. & Yurteser, S. T. (Çeviri, Uyarlama, Düzenleme). (2005). Kâşgarlı Mahmûd, Dîvânü lugâti’t-Türk. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- Esin, E. (1970). Evren (Selçuklu san’atı evren tasvirinin Türk ikonografisinde menşe’leri). Selçuklu Araştırmaları Dergisi I (1969’dan ayrıbasım). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
- İbn al Nadim (1970). The Fihrist of al-Nadim; a tenth-century survey of Muslim culture. 2. C. s. 77. New York: Columbia University Press.
- İnal, G. (1971). Susuz Han’daki ejderli kabartmanın Asya kültür çevresi içindeki yeri. Journal of Art History, 4, 153-184.
- Kutsal Kitap, eski ve yeni antlaşma (Tevrat, Zebur, İncil). (2016). İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi & Yeni Yaşam Yayınları.
- Langdon, S. H. (1964). The mythology of all races, Semitic mythology. Volume: V. New York: Cooper Square Publishers, Inc.
- Mackenzie, D. A. (1996). Çin ve Japon mitolojisi. (K. Aktan, Çev.). Ankara: İmge Kitabevi.
- Mahir, B. (yty.). Osmanlı saz üslubu resimlerinde ejder ikonografisi. Erişim Adresi: https://pdfcoffee.com/osmanl-saz-slubu-resimlerinde-ejder-konogrifisi-banu-mahr-pdf-free.html Muhammed ibn ‘Abd Allâh al-Kisâ’i. (1978). Tales of the prophets (qisas al-anbiyâ’). (Translated by Wheeler M. Thackston Jr.). Boston: Twayne Publishers.
- Mülayim, S. (1993). Ejderli taşlar. Théma Larousse, Tematik Ansiklopedi. C. 6. s. 197.
- Onay, A. T. (2007). Açıklamalı divan şiiri sözlüğü. (C. Kurnaz, Haz.). Ankara: Birleşik Kitabevi.
- Onur, N. (1991). Yûsuf u Züleyhâ, Hamdî. Ankara: Akçağ Yayınları.
- Önal, N. O. (2007). Çin mitolojisindeki ejderha motifinin çağdaş seramik biçimlerde yorumlanması. (Yüksek lisans tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
- Pala, İ. (2009). Ansiklopedik divan şiiri sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları.
- Paşayeva, V. (2008). Azerbaycan halı ve tekstillerinde ejder motifi. 38. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi Bildirileri (Maddi Kültür) içinde, 10-15. 09. 2007. III. Cilt. Z. Dilek, M. Akbulut, M. Arlı, Z. B. Özer, R. Gürses, B. Karababa Taşkın (Yay. haz.). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
- Polat, N. H. (2022). Kehkeşan. TDV İslâm ansiklopedisi. C. 25. s. 190-191. Ankara.
- Samsakçı, M. &. Karavelioğlu, M. A. (Tashih ve Günümüz Türkçesine Çev.). (2016). Kitabelerin kitabı Fatih, Fatih ilçesi Türk-İslâm devri kitabeler envanteri. Fatih Belediye Başkanlığı: İstanbul. Erişim Adresi: https://tarihiyarimada.net.tr/diger/bayrampasa-sebil-ve-cesmesi-bayrampasa-kulliyesi/
- Unat, F. R. & Köymen, M. A. (Yay. Haz.). (1949). Mehmed Neşrî, Kitâb-ı cihan-nüma Neşrî tarihi II. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
- Ülkü, C. (1995). Ejderhanın motif olarak gelişimi ve Osmanlı sanatında kullanımı (1453-1600). (Doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
- Wallis Budge, E. A. (Translated from Syriac to English). (1927). The book of the cave of treasures. London. Wensinck, A.J. (1921). Tree and bird as cosmological symbols in Western Asia. Verhandelingen Der Köninklijke Akademie Van Te Amsterdam.
- Yıldırım, N. (2008). Fars mitolojisi sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- Yılmaz, O. & Ertuğrul, M. (2013). Atlarda yürüyüş çeşitleri ve kusurları. Akademik Ziraat Dergisi, 2(1), 43-54.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Edebi Çalışmalar (Diğer), Osmanlı Sahası Klasik Türk Edebiyatı |
| Bölüm | Araştırma Makaleleri |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 26 Haziran 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 10 Eylül 2024 |
| Kabul Tarihi | 22 Mart 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Cilt: 2025 Sayı: 49 |
