Öz
This article investigates Ahmet Hamdi Tanpınar’s persistent engagement with machinic imagery and concepts, illuminating the interplay between human creativity, technological structures, and societal systems. Drawing on Deleuze and Guattari’s notion of assemblage, it argues that Tanpınar’s portrayal of machines transcends metaphor, functioning as dynamic systems of heterogeneous interactions that transform poetic, narrative, and social processes. His works conceptualize poetry as a “fluid alloy” of interconnected elements, resembling an organism where rhythm, atmosphere, and coherence emerge through assemblages of words, emotions, and images. Similarly, the short story and the novel become machinic spaces where fragmentary flows are recombined to generate narrative and subjective transformation.
Tanpınar’s critique of mechanization balances this creative vision with an awareness of its constraints. Molar machines, exemplified by rigid societal and institutional systems, impose standardization and suppress individual agency, as seen in his depictions of automaton-like characters and bureaucratic life. Yet, molecular flows —fluid, transformative forces within machinic assemblages— offer moments of aesthetic and existential innovation, highlighting the tension between stability and creativity.
By situating Tanpınar’s vision of machinery within Deleuze and Guattari’s framework, this study reexamines his contribution to Turkish modernism, revealing literature as a site of perpetual negotiation between mechanized control and creative potential. Through this lens, Tanpınar’s works underscore how assemblages mediate identity, culture, and artistic production, positioning the machine as both a site of constraint and a catalyst for transformation.
Anahtar Kelimeler
Ahmet Hamdi Tanpınar machinic assemblage Turkish modernism creativity Deleuze and Guattari rhythm molar and molecular dynamics
Destekleyen Kurum
TÜBİTAK Project No:124K480 (The Literary Republic of More Than Humans: Entangled Relationship Networks of Humans, Animals, Plants and Objects in Turkish Literature (1923-2023))
Kaynakça
- Ayvaz, E. (2006). Sonradan gelenin tanıklığı. Toplumbilim: Ahmet Hamdi Tanpınar special issue, (20), 153–163.
- Benjamin, W. (1969). The work of art in the age of mechanical reproduction. In H. Arendt (Ed.), Illuminations (H. Zohn, Trans., pp. 217–251). New York: Schocken Books.
- Deleuze, G., & Guattari, F. (2000). Anti-Oedipus (R. Hurley, M. Seem, & H. R. Lane, Trans.). Minneapolis: University of Minnesota Press.
- Deleuze, G., & Guattari, F. (2005). A thousand plateaus: Capitalism and schizophrenia (B. Massumi, Trans.). Minneapolis: University of Minnesota Press.
- Dolcerocca, Ö. N. (2015). Chronometrics in the modern metropolis: The city, the past and collective memory in A. H. Tanpınar. MLN, 130(5), 1156–1175.
- Dolcerocca, Ö. N. (2017). Foreword. In Beyond world literature: Reading Ahmet Hamdi Tanpınar today (pp. 127–132). Middle Eastern Literatures, 20(2).
- Efe, E. K. (2014). Muslim literature, world literature, Tanpınar [Doctoral dissertation, Columbia University].
- Irzık, S. (2017). “What if one day things go mad?”: The unruly objects of Tanpınar’s modernism. Middle Eastern Literatures, 20(2), 198–214.
- Kern, S. (1983). The culture of time and space, 1880–1918. Cambridge: Harvard University Press.
- Mumford, L. (1934). Technics and civilization. New York: Harcourt, Brace and Company.
- Saygılı, A. (2018). Tanpınar’ın saklı dünyası: Arayışlar–keşifler–yorumlar üzerine. In J. Rentzsch & İ. Şahin (Eds.), Tanpınar’ın saklı dünyası: Arayışlar–keşifler–yorumlar (pp. 351–360). Ankara: Doğu Batı Yayınları.
- Taburoğlu, Ö. (2019). Tanpınar sözlüğü: Şahsî bir masalın simgeleri. Ankara: Doğu Batı Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (1970a). Bir uçak yolculuğundan notlar. In Yaşadığımız gibi (pp. 205-214). İstanbul: Türkiye Kültür Enstitüsü Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (1970b). İstanbul’un mevsimleri ve sanatlarımız. In Yaşadığımız gibi (pp. 98-117). İstanbul: Türkiye Kültür Enstitüsü Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (1987). Aydaki kadın. İstanbul: Adam Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (1999). Mahur beste. İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2008). Saatleri ayarlama enstitüsü. İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2010). Huzur. İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011). Sahnenin dışındakiler. İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011a). Abdullah Efendi’nin rüyaları. In Hikâyeler (pp. 11-51). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011b). Acıbadem’deki köşk. In Hikâyeler (pp. 229-241). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011c). Ahmed Cemil ile mülâkat. In Edebiyat üzerine makaleler (pp. 270-274). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011d). Andre Gide ve Nobel mükâfatı. In Edebiyat üzerine makaleler (pp. 476-479). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011e). Bir kadının jurnalından. In Edebiyat üzerine makaleler (pp. 429-433). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011f). Evin sahibi. In Hikâyeler (pp. 102-150). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011g). Hayal şehir. In Edebiyat üzerine makaleler (pp. 327-331). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011h). Hayat karşısında romancı. In Edebiyat üzerine makaleler (pp. 53-55). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011i). Kendi gök kubbemiz. In Edebiyat üzerine makaleler (pp. 352-359). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011j). Paul Valery. In Edebiyat üzerine makaleler (pp. 451-458). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011k). Şiir hakkında II. In Edebiyat üzerine makaleler (pp. 18-20). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011l). Teslim. In Hikâyeler (pp. 214-228). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011m). Türk edebiyatında cereyanlar. In Edebiyat üzerine makaleler (pp. 101-127). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011n). Yahya Kemal’e hürmet. In Edebiyat üzerine makaleler (pp. 299-301). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011o). Yahya Kemal ve şiirimiz. In Edebiyat üzerine makaleler (pp. 335-338). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011p). Yaz yağmuru. In Hikâyeler (pp. 153-213). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2017). Bütün şiirleri. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Öz
Bu makale, Ahmet Hamdi Tanpınar’ın makine imgeleri ve kavramlarına yönelik yoğun ilgisini insan yaratıcılığı, teknolojik yapılar ve toplumsal sistemler arasındaki etkileşimi odağa alarak incelemektedir. Deleuze ve Guattari’nin "terkip" (assemblage) kavramından hareketle, Tanpınar’ın makineleri yalnızca birer metafor olarak ele almadığını, aksine şiirsel, anlatısal ve toplumsal süreçleri dönüştüren heterojen etkileşim sistemleri olarak kurguladığını öne sürmektedir. Onun eserlerinde şiir, kelimeler, duygular ve imgeler arasındaki ilişkilerden doğan bir bütünlük içinde, ritim ve atmosferin örgütlendiği “seyyal bir halita” olarak tasavvur edilir. Benzer şekilde, öykü ve roman da parçalı akışların yeniden düzenlenerek anlatısal ve öznel dönüşümlere imkân tanıdığı makinesel mekânlara dönüşmektedir.
Tanpınar’ın makineleşmeye dair eleştirisi ise bu yaratıcı imkânı, mekanizmanın sınırlarına dair bir farkındalıkla dengelemektedir. Katı toplumsal ve kurumsal sistemler tarafından temsil edilen molar makineler, standartlaşmayı dayatarak bireysel edimi bastırırken, otomat benzeri karakterler ve bürokratik yaşamın betimlemelerinde bu dinamik açıkça gözlemlenmektedir. Öte yandan, moleküler akışlar, yani makinesel terkiplere içkin akışkan ve dönüştürücü güçler, estetik ve varoluşsal yenilenme anlarına zemin hazırlar ve istikrar ile yaratıcılık arasındaki gerilimi görünür kılar.
Tanpınar’ın makine tasavvurunu Deleuze ve Guattari’nin çerçevesi içinde konumlandıran bu çalışma, onun Türk modernizmine katkılarını yeniden değerlendirme imkânı vermektedir. Edebiyatın, makineleşmiş denetim ile yaratıcı potansiyel arasındaki sürekli müzakere alanı olarak işlediğini göstererek, Tanpınar’ın eserlerinde terkiplerin kimlik, kültür ve sanatsal üretimi nasıl biçimlendirdiğini ortaya koymaktadır. Böylece, makine hem bir sınırlandırma alanı hem de dönüşümün tetikleyicisi olarak konumlanmaktadır.
Anahtar Kelimeler
Ahmet Hamdi Tanpınar makinesellik terkip Türk modernizmi yaratıcılık Deleuze ve Guattari ritim molar ve moleküler dinamikler
Kaynakça
- Ayvaz, E. (2006). Sonradan gelenin tanıklığı. Toplumbilim: Ahmet Hamdi Tanpınar special issue, (20), 153–163.
- Benjamin, W. (1969). The work of art in the age of mechanical reproduction. In H. Arendt (Ed.), Illuminations (H. Zohn, Trans., pp. 217–251). New York: Schocken Books.
- Deleuze, G., & Guattari, F. (2000). Anti-Oedipus (R. Hurley, M. Seem, & H. R. Lane, Trans.). Minneapolis: University of Minnesota Press.
- Deleuze, G., & Guattari, F. (2005). A thousand plateaus: Capitalism and schizophrenia (B. Massumi, Trans.). Minneapolis: University of Minnesota Press.
- Dolcerocca, Ö. N. (2015). Chronometrics in the modern metropolis: The city, the past and collective memory in A. H. Tanpınar. MLN, 130(5), 1156–1175.
- Dolcerocca, Ö. N. (2017). Foreword. In Beyond world literature: Reading Ahmet Hamdi Tanpınar today (pp. 127–132). Middle Eastern Literatures, 20(2).
- Efe, E. K. (2014). Muslim literature, world literature, Tanpınar [Doctoral dissertation, Columbia University].
- Irzık, S. (2017). “What if one day things go mad?”: The unruly objects of Tanpınar’s modernism. Middle Eastern Literatures, 20(2), 198–214.
- Kern, S. (1983). The culture of time and space, 1880–1918. Cambridge: Harvard University Press.
- Mumford, L. (1934). Technics and civilization. New York: Harcourt, Brace and Company.
- Saygılı, A. (2018). Tanpınar’ın saklı dünyası: Arayışlar–keşifler–yorumlar üzerine. In J. Rentzsch & İ. Şahin (Eds.), Tanpınar’ın saklı dünyası: Arayışlar–keşifler–yorumlar (pp. 351–360). Ankara: Doğu Batı Yayınları.
- Taburoğlu, Ö. (2019). Tanpınar sözlüğü: Şahsî bir masalın simgeleri. Ankara: Doğu Batı Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (1970a). Bir uçak yolculuğundan notlar. In Yaşadığımız gibi (pp. 205-214). İstanbul: Türkiye Kültür Enstitüsü Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (1970b). İstanbul’un mevsimleri ve sanatlarımız. In Yaşadığımız gibi (pp. 98-117). İstanbul: Türkiye Kültür Enstitüsü Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (1987). Aydaki kadın. İstanbul: Adam Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (1999). Mahur beste. İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2008). Saatleri ayarlama enstitüsü. İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2010). Huzur. İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011). Sahnenin dışındakiler. İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011a). Abdullah Efendi’nin rüyaları. In Hikâyeler (pp. 11-51). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011b). Acıbadem’deki köşk. In Hikâyeler (pp. 229-241). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011c). Ahmed Cemil ile mülâkat. In Edebiyat üzerine makaleler (pp. 270-274). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011d). Andre Gide ve Nobel mükâfatı. In Edebiyat üzerine makaleler (pp. 476-479). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011e). Bir kadının jurnalından. In Edebiyat üzerine makaleler (pp. 429-433). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011f). Evin sahibi. In Hikâyeler (pp. 102-150). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011g). Hayal şehir. In Edebiyat üzerine makaleler (pp. 327-331). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011h). Hayat karşısında romancı. In Edebiyat üzerine makaleler (pp. 53-55). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011i). Kendi gök kubbemiz. In Edebiyat üzerine makaleler (pp. 352-359). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011j). Paul Valery. In Edebiyat üzerine makaleler (pp. 451-458). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011k). Şiir hakkında II. In Edebiyat üzerine makaleler (pp. 18-20). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011l). Teslim. In Hikâyeler (pp. 214-228). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011m). Türk edebiyatında cereyanlar. In Edebiyat üzerine makaleler (pp. 101-127). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011n). Yahya Kemal’e hürmet. In Edebiyat üzerine makaleler (pp. 299-301). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011o). Yahya Kemal ve şiirimiz. In Edebiyat üzerine makaleler (pp. 335-338). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2011p). Yaz yağmuru. In Hikâyeler (pp. 153-213). İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tanpınar, A. H. (2017). Bütün şiirleri. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | İngilizce |
|---|---|
| Konular | Türkiye Sahası Yeni Türk Edebiyatı |
| Bölüm | Araştırma Makaleleri |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 26 Haziran 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 15 Şubat 2025 |
| Kabul Tarihi | 29 Mayıs 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Cilt: 2025 Sayı: 49 |
