Öz
Türk kültüründe bir aşiretin, boyun ya da milletin doğuşunu açıklayan antropogonik mitlerde rol oynayan ve bir sembol haline gelen hayvanların en ünlüsü, Çin kaynaklarında geçen Köktürk kurttan türeme mitinin araştırmacılar tarafından en çok atıf yapılan mit olması sebebiyle kurttur. Bununla birlikte belirtilmelidir ki söz konusu mit İç Asya’da Şamanik antropogonik mitlerin yaşını ve devamlılığını gösterir niteliktedir. Bilindiği üzere Asya Hunları devrinde adları görülen Wusunlarda da benzer motiflerin yer aldığı bir mit mevcuttur. Mitin daha önce Hakas Türkolog Viktor. Y. Butanayev tarafından eski Türk motifleriyle ilişkili olduğu ifade edilen Hakas Çitǐ Püür (Yedi Börü) varyantı ise daha önce bu bağlamda bir karşılaştırmaya tabi tutulmamıştır. Hakasların Sağay boyunun Çitǐ Püür aşiretinin hafızasında hâlâ canlı olan söz konusu köken mitinin, Wusun ve Köktürk mitlerinde ortak olan savaş gibi bir zorluğun ardından hayatta kalan insan çocuk/lar ve kurtarıcı dişi kurt motiflerini içermekte olduğu görülmektedir. Çalışmada ayrıca bu motiflerin Türk kültüründeki İranî etkiler olduğuna dair yaygın görüş, on binlerce yıl önce Sibirya’dan göç eden Amerikan yerlilerindeki ortak mitler ve motiflerin takibi üzerinden ilk kez tartışılmıştır. Bu motiflerin İç Asya’daki Şamanik inançsal gelenekle açıklanması gerektiği, kurdun Semitik dinlerin kabulünden sonraki dönüşümüne Oğuz Kağan destanına ek olarak Cermen ve Slav sözlü kültürlerinden de örnekler verilerek ileri sürülmüştür.
Anahtar Kelimeler
Hakas Köktürk Hun Amerika yerlileri antropogonik mit kurt şamanizm
Kaynakça
- Anuchin, V. İ. (1914). Ocherk Shamanstva u Yeniseyskih Ostyakov. Sankt-Peterburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii nauk.
- Anzhiganova, L. V. (2023). Etnokonfessionalny neotraditsionalizm Hakasov: poisk osnovanii identifikatsii. Novye issledovaniia Tuvy/The New Research of Tuva, 1, 125-136.
- Anzhiganova, L. V. ve Topoeva, M. V. (2017). Hakasy v usloviyah globalizatsii: mentalnye deformatsii. Novye issledovaniia Tuvy/The New Research of Tuva, 3, 100-111.
- Barutcu Özönder, F. S. (1999). Türkler Ne Zaman Bir Millet İdi? I. Ortak Bir Köken Mitleri Vardı: Bir Dişi-kurttan Türemişlerdi. KÖK Araştırmalar, I(2). 65-92.
- Burnakov, V. A. ve Tsıdenova, D. Ts. (2015). Obraz volka v religiozno-mifologicheskih predstavleniyah hakasov (konets XIX-XX vek). Vestnik NGU, Seriya: İstoriya, filologiya, Tom 14, Vypusk 3: Arheologiya i etnografiya, 121-132.
- Butanayev, V. Y. (1994). Proishozhdenie Hakasskih rodov i familii/ Hooray söökterǐ paza pǐçǐkke kǐrceñ öbekelerǐ. Abakan: Laboratoriya etnografii NİS AGPİ.
- Butanayev, V. Y. (2003). Burhanizm Tyurkov Sayano-Altaya. Abakan: İzd.-vo HGU im. NF. Katanova.
- Butanayev, V. Y. ve Butanayeva, İ. İ. (1996a). Abalar. Hooray Çonnıñ Törellerǐ içinde (ss. 52-53). Abakan: Laboratoriya etnografii NİS HGU.
- Butanayev, V. Y. ve Butanayeva İ. İ. (1996b). Çitǐ Püür. Hooray Çonnıñ Törellerǐ içinde (ss. 137-138). Abakan: Laboratoriya etnografii NİS HGU.
- Butanayev, V. Y. ve Butanayeva, İ. İ. (2007). Yenisey Kırgızları Folklor ve Tarih (Y. Gümüş, Çev.). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
- Crawford, M. H. (1998). The Origins of Native Americans: Evidence from Anthropological Genetic. New York: Cambridge University Press.
- Curtis, E. (1929). The Drummer, Nunivak. [Fotoğraf]. Curtis Gallery. 05.12.2024 tarihinde https://curtisgallery.com/ products/the-drummer-nunivak?_pos=5&_sid=13a87b1e6&_ss=r adresinden erişildi.
- Danka, B. (2019). The ‘Pagan’ Oɣuz-namä: A Philological and Linguistic Analysis. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
- Davletov, T. B. (2022). Şaman: Doğa’nın Şifası Uyanınca (5. bs.). İstanbul: Asi Kitap.
- Eliyarlı, S. (1998). Dede Korkut Kitabı ve Türk Türeyiş Efsanesi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 46(2), 32-36.
- Erkoç, H. İ. (2017). Türk Mitlerindeki Motifler (VI.-VIII. yüzyıllar). JOTS, 1(1), 36-75.
- Golden, P. B. (1992). An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Ethnogenesis and State-Formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
- Gombrich, E. H. (2016). Sanatın Öyküsü (E. Erduran ve Ö. Erduran, Çev.) (Cep Boy 1. bs.). İstanbul: Remzi Kitabevi.
- Gordon, R. K. (1957). Anglo-Saxon Poetry. London, New York: J. M. Dent & Sons, E. P. Dutton & Co.
- Gündüz, T. (2016). Oğuz Kağan Destanı. Reşideddin Oğuznâmesi. Tercüme, Giriş ve Notlar (1. bs.). İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
- Hakassko-Russkiy Slovar. (2006). O. V. Subrakova (Red.). Novosibirsk: Nauka.
- Hollander, L. M. (1927). Were the Mythological Poems of the Edda Composed in the Pre-Christian Era?. The Journal of English and Germanic Philology, 26(1), 96-105.
- İvan Tsarevich i Seriy volk. Russkaya narodnaya skazka v obrobotke A. N. Tolstogo. (1946). İ. Vorobyeva (Red.). Moskva: Detgiz.
- Katanov, N. F. (2000). N. F. Katanov. Tallap Alğan Pǐlǐg Toğıstarı. Hakas Folklorınıñ paza etnografiyazınıñ tekstterǐ/ N. F. Katanov. Bilimsel Eserlerinden Seçmeler: Hakas Folkloru ve Etnografyası Metinleri (V. E. Maynogaşeva, Haz.) (F. Özkan, Çev.). Ankara: TÜRKSOY Yayınları.
- Klaeber, F. (1996). The Christian Elements in Beowulf. P. Battles (Çev.), Old English Newsletter Subsidia içinde (C. 24 ss. 31-89). Kalamazoo, MI: The Medieval Institut.
- Leeming, D. A. (2009a). Earth-Diver Creation. Creation Myths of the World: An Encyclopedia (2. bs.) içinde (ss. 24-29). Santa Barbara: ABC-CLIO.
- Leeming, D. A. (2009b). Siberian. Creation Myths of the World: An Encyclopedia (2. bs.) içinde (s. 242). Santa Barbara: ABC-CLIO.
- Leeming, D. A. (2009c). Miwok. Creation Myths of the World: An Encyclopedia (2. bs.) içinde (s. 191). Santa Barbara: ABC-CLIO.
- Leeming, D. A. (2009d). Seneca (Onödowaga’). Creation Myths of the World: An Encyclopedia (2. bs.) içinde (ss. 240-241). Santa Barbara: ABC-CLIO.
- Marriott, A. R. ve Rachlin, C. K. (1995). Kızılderili Mitolojisi (2. bs.) (Ü. Özünlü, Çev.). Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
- Marshall, E. (2022). Wolves in Beowulf and Other Old English Texts. Cambridge: D. S. Brewer.
- McMahon, J. V. (1991). Atli the Dog in the Atlakviða. Scandinavian Studies, 63(2), 187-198.
- Okutan Davletov, N. (2021). Hakas Türklerinde Şamanizm ve Ölüm (G. Ö. Çakır, Ed.). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
- Ögel, B. (1993). Türk Mitolojisi (C. I, 2. bs.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
- Pettit, E. (2023). Atlakviða in grœnlenzka. The Poetic Edda: A Dual-Language Edition içinde (ss. 657-678). Cambridge: Open Book Publishers.
- Roux, J. P. (2005). Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar (A. Kazancıgil ve L. Arslan, Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- Simeon, A. (1977). The She-Wolf of Tsla-a-Wat: Indian Stories for the Young. Vancouver: J. J. Douglas.
- Talianova Eren, M. (2023). “Suların Dibine Dalış” Motifli Dünyanın Yaratılış Miti Işığında Karşılaştırmalı Mitoloji ve Arkeolojik Yaklaşım. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 16(42), 501-523.
- Taşağıl, A. (1995). Göktürkler I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
- Taşağıl, A. (2020). Bozkırın İlk İmparatorluğu Hunlar. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
- Tokmacheva, V. (2024, Kasım). Uytag. Obryad u beloy volchitsy. [Video dosyası]. 05.12.2024 tarihinde https:// vk.com/video207232700_456239380 adresinden erişildi.
- Yefimenkova, B. B. (1977). Severnye bayki. Kolybelnye pesni Vologodskoy i Arkhangelskoy oblastey (İz kollektsii folklorista). Moskva: Vsesoyuznye İzd.-vo “Sovetskiy Kompozitor”.
Öz
The most famous animal to appear in the anthropogonic myths used to explain how a tribe, clan or nation was born in Turkic culture, and become its symbol, is the wolf. Indeed, the myth of the descent of the Kokturks from the wolf, as mentioned in Chinese sources, is the myth most cited by researchers. It should be noted, though, that this myth shows the age and the continuity of the anthropogonic myths of the shamans of Inner Asia. As it is known, there is a myth with similar motifs among the Wusun people during the Asian Hun period. The Hakas Çitǐ Püür (Seven Wolves) variant of this myth, previously stated by Khakas Turkologist Viktor Butanayev to be related to old Turkic motifs, has not been subjected to a comparison within this context. In this origin myth, still alive today in the memory of the Çitǐ Püür subtribe of the Khakass’ Sağay tribe, motifs, common in the Wusun and Köktürk myths, like the adversity of war, human child/children surviving this adversity, and a savior she-wolf, are embedded. The Wusun myth does not mention the union with the wolf and a lineage derived from it. However, the crow motif distinguishes this story from the Köktürk and Khakas variants. Other motifs, such as a new race born from the intercourse with a wolf, a cave where people hide until they multiply and become stronger, and a sacred mountain, overlap with the Köktürk and Khakas variants. Moreover, this paper challenges the common view that these motifs are Iranian influences in Turkic culture by tracing indigenous myths and motifs of Native Americans who migrated from Siberia tens of thousands of years ago. Research using examples from Germanic and Slavic oral cultures, in addition to the Oghuz Khagan epic, regarding the transformation of the wolf after conversion to Semitic religions, suggests that these motifs should be explained by the shamanic religious traditionof Inner Asia.
Anahtar Kelimeler
Khakas Kokturk Hun native Americans anthropogonic myth wolf shamanism
Kaynakça
- Anuchin, V. İ. (1914). Ocherk Shamanstva u Yeniseyskih Ostyakov. Sankt-Peterburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii nauk.
- Anzhiganova, L. V. (2023). Etnokonfessionalny neotraditsionalizm Hakasov: poisk osnovanii identifikatsii. Novye issledovaniia Tuvy/The New Research of Tuva, 1, 125-136.
- Anzhiganova, L. V. ve Topoeva, M. V. (2017). Hakasy v usloviyah globalizatsii: mentalnye deformatsii. Novye issledovaniia Tuvy/The New Research of Tuva, 3, 100-111.
- Barutcu Özönder, F. S. (1999). Türkler Ne Zaman Bir Millet İdi? I. Ortak Bir Köken Mitleri Vardı: Bir Dişi-kurttan Türemişlerdi. KÖK Araştırmalar, I(2). 65-92.
- Burnakov, V. A. ve Tsıdenova, D. Ts. (2015). Obraz volka v religiozno-mifologicheskih predstavleniyah hakasov (konets XIX-XX vek). Vestnik NGU, Seriya: İstoriya, filologiya, Tom 14, Vypusk 3: Arheologiya i etnografiya, 121-132.
- Butanayev, V. Y. (1994). Proishozhdenie Hakasskih rodov i familii/ Hooray söökterǐ paza pǐçǐkke kǐrceñ öbekelerǐ. Abakan: Laboratoriya etnografii NİS AGPİ.
- Butanayev, V. Y. (2003). Burhanizm Tyurkov Sayano-Altaya. Abakan: İzd.-vo HGU im. NF. Katanova.
- Butanayev, V. Y. ve Butanayeva, İ. İ. (1996a). Abalar. Hooray Çonnıñ Törellerǐ içinde (ss. 52-53). Abakan: Laboratoriya etnografii NİS HGU.
- Butanayev, V. Y. ve Butanayeva İ. İ. (1996b). Çitǐ Püür. Hooray Çonnıñ Törellerǐ içinde (ss. 137-138). Abakan: Laboratoriya etnografii NİS HGU.
- Butanayev, V. Y. ve Butanayeva, İ. İ. (2007). Yenisey Kırgızları Folklor ve Tarih (Y. Gümüş, Çev.). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
- Crawford, M. H. (1998). The Origins of Native Americans: Evidence from Anthropological Genetic. New York: Cambridge University Press.
- Curtis, E. (1929). The Drummer, Nunivak. [Fotoğraf]. Curtis Gallery. 05.12.2024 tarihinde https://curtisgallery.com/ products/the-drummer-nunivak?_pos=5&_sid=13a87b1e6&_ss=r adresinden erişildi.
- Danka, B. (2019). The ‘Pagan’ Oɣuz-namä: A Philological and Linguistic Analysis. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
- Davletov, T. B. (2022). Şaman: Doğa’nın Şifası Uyanınca (5. bs.). İstanbul: Asi Kitap.
- Eliyarlı, S. (1998). Dede Korkut Kitabı ve Türk Türeyiş Efsanesi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 46(2), 32-36.
- Erkoç, H. İ. (2017). Türk Mitlerindeki Motifler (VI.-VIII. yüzyıllar). JOTS, 1(1), 36-75.
- Golden, P. B. (1992). An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Ethnogenesis and State-Formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
- Gombrich, E. H. (2016). Sanatın Öyküsü (E. Erduran ve Ö. Erduran, Çev.) (Cep Boy 1. bs.). İstanbul: Remzi Kitabevi.
- Gordon, R. K. (1957). Anglo-Saxon Poetry. London, New York: J. M. Dent & Sons, E. P. Dutton & Co.
- Gündüz, T. (2016). Oğuz Kağan Destanı. Reşideddin Oğuznâmesi. Tercüme, Giriş ve Notlar (1. bs.). İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
- Hakassko-Russkiy Slovar. (2006). O. V. Subrakova (Red.). Novosibirsk: Nauka.
- Hollander, L. M. (1927). Were the Mythological Poems of the Edda Composed in the Pre-Christian Era?. The Journal of English and Germanic Philology, 26(1), 96-105.
- İvan Tsarevich i Seriy volk. Russkaya narodnaya skazka v obrobotke A. N. Tolstogo. (1946). İ. Vorobyeva (Red.). Moskva: Detgiz.
- Katanov, N. F. (2000). N. F. Katanov. Tallap Alğan Pǐlǐg Toğıstarı. Hakas Folklorınıñ paza etnografiyazınıñ tekstterǐ/ N. F. Katanov. Bilimsel Eserlerinden Seçmeler: Hakas Folkloru ve Etnografyası Metinleri (V. E. Maynogaşeva, Haz.) (F. Özkan, Çev.). Ankara: TÜRKSOY Yayınları.
- Klaeber, F. (1996). The Christian Elements in Beowulf. P. Battles (Çev.), Old English Newsletter Subsidia içinde (C. 24 ss. 31-89). Kalamazoo, MI: The Medieval Institut.
- Leeming, D. A. (2009a). Earth-Diver Creation. Creation Myths of the World: An Encyclopedia (2. bs.) içinde (ss. 24-29). Santa Barbara: ABC-CLIO.
- Leeming, D. A. (2009b). Siberian. Creation Myths of the World: An Encyclopedia (2. bs.) içinde (s. 242). Santa Barbara: ABC-CLIO.
- Leeming, D. A. (2009c). Miwok. Creation Myths of the World: An Encyclopedia (2. bs.) içinde (s. 191). Santa Barbara: ABC-CLIO.
- Leeming, D. A. (2009d). Seneca (Onödowaga’). Creation Myths of the World: An Encyclopedia (2. bs.) içinde (ss. 240-241). Santa Barbara: ABC-CLIO.
- Marriott, A. R. ve Rachlin, C. K. (1995). Kızılderili Mitolojisi (2. bs.) (Ü. Özünlü, Çev.). Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
- Marshall, E. (2022). Wolves in Beowulf and Other Old English Texts. Cambridge: D. S. Brewer.
- McMahon, J. V. (1991). Atli the Dog in the Atlakviða. Scandinavian Studies, 63(2), 187-198.
- Okutan Davletov, N. (2021). Hakas Türklerinde Şamanizm ve Ölüm (G. Ö. Çakır, Ed.). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
- Ögel, B. (1993). Türk Mitolojisi (C. I, 2. bs.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
- Pettit, E. (2023). Atlakviða in grœnlenzka. The Poetic Edda: A Dual-Language Edition içinde (ss. 657-678). Cambridge: Open Book Publishers.
- Roux, J. P. (2005). Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar (A. Kazancıgil ve L. Arslan, Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- Simeon, A. (1977). The She-Wolf of Tsla-a-Wat: Indian Stories for the Young. Vancouver: J. J. Douglas.
- Talianova Eren, M. (2023). “Suların Dibine Dalış” Motifli Dünyanın Yaratılış Miti Işığında Karşılaştırmalı Mitoloji ve Arkeolojik Yaklaşım. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 16(42), 501-523.
- Taşağıl, A. (1995). Göktürkler I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
- Taşağıl, A. (2020). Bozkırın İlk İmparatorluğu Hunlar. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
- Tokmacheva, V. (2024, Kasım). Uytag. Obryad u beloy volchitsy. [Video dosyası]. 05.12.2024 tarihinde https:// vk.com/video207232700_456239380 adresinden erişildi.
- Yefimenkova, B. B. (1977). Severnye bayki. Kolybelnye pesni Vologodskoy i Arkhangelskoy oblastey (İz kollektsii folklorista). Moskva: Vsesoyuznye İzd.-vo “Sovetskiy Kompozitor”.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Kuzey-Doğu (Altay, Hakas, Tuva, Saha/Yakut) Türk Lehçeleri ve Edebiyatları, Kültürel çalışmalar (Diğer), Türkiye Dışındaki Türk Halk Bilimi |
| Bölüm | Araştırma Makaleleri |
| Yazarlar | |
| Erken Görünüm Tarihi | 23 Mayıs 2025 |
| Yayımlanma Tarihi | 23 Mayıs 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 9 Eylül 2024 |
| Kabul Tarihi | 26 Mart 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Sayı: 42 |
