Öz
Tokat, tarihte birçok medeniyete ev sahipliği yapmış Anadolu’daki en eski şehirlerden biridir. XI. asrın sonlarında Danişmendliler zamanında Türk hâkimiyetine girmiştir. Şehirde Danişmendliler, Selçuklular ve Osmanlılar dönemlerinde pek çok dinî, sosyal ve kültürel eser vücuda getirilmiştir. Bu eserler arasında çeşme, şadırvan, su kuyusu ve hamam gibi su yapıları da yer almaktadır. Su yapıları içinde Osmanlılar zamanında Oğulbey Suyu çeşmeleri öne çıkmaktadır. Tokat içme suları ve çeşmeleri üzerine bazı çalışmalar mevcut olmasına rağmen Oğulbey kaynağından su sağlayan çeşmeler ile bunların vakıflarına dair bütüncül bir çalışma yapılmamıştır.
Bu nedenle, makalede Osmanlı döneminde Tokat'ta içme suyu olarak kullanılan Oğulbey Suyu ve vakıfları üzerinde durulacaktır. 1950’li yıllara kadar Oğulbey Suyu’ndan beslenen Mihmadhacib Mahallesi’ndeki beş çeşme, halkın içme suyu ihtiyacını karşılamıştır. Bu çeşmelerin inşası ve bakımlarının yapılması için bazı varlıklı hayırseverler vakıflar kurmuşlardır. Maalesef bu çeşmelerden hiçbiri günümüzde hizmet vermediği gibi vakıfları da hazineye aktarılmıştır.
İncelemenin temel amacı, Oğulbey Suyu çeşmeleri ve vakıflarını birinci elden kaynaklara dayalı olarak bütüncül bir yaklaşımla ele alıp Tokat şehrinin sosyal ve kültürel tarihine katkı sağlamaktır.
Anahtar Kelimeler: Tokat, Oğulbey Suyu, Vakıf, Osmanlı, Çeşme.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- I. Arşiv kaynakları
- A. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
- Atik Şikayet Defterleri: BOA. A.DVNS. ŞKT. d. 95, 424/3; BOA. A.DVNS. ŞKT. d. 97, 3/2; BOA. A.DVNS. ŞKT. d. 103, 189/1.
- Cevdet Belediye: BOA. C. Belediye 48-2394; BOA. C. Belediye 58-2858; BOA. C. Belediye 84-4157; BOA. C. Belediye 118-5882.
- Sivas Ahkam Defterleri: BOA. A.DVNSAHK. d. 22, 13/1;
- B. Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime Arşivi (TK. KKA)
- TK. KK. Evkaf Defteri 583.
- Tokat Şer‘iye Sicilleri (TŞS)
- TŞS 2; TŞS 10; TŞS 53; TŞS 76; TŞS 78; TŞS 83; TŞS 89; TŞS 91; TŞS 98; TŞS 104.
- Tokat Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi (T. VBMA )
- T. VBMA. Muhasebe Defteri no. 5; T. VBMA. Muhasebe Defteri No. 9;
- T. VBMA. Mazbata ve Derkenar Defteri no. 1, s. 22/65.
- Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA)
- Hurufat Defterleri (HD): VGMA. HD No. 539; VGMA. HD No. 568; VGMA. HD No. 1094; VGMA. HD. No. 1121.
- II. Araştırma ve İnceleme Eserler
- Acunsal, Ferit (1947). Gerçeklerin Diliyle Tokat. İstanbul: Tanin Basımevi.
- Açıkel, Ali ve Abdurrahman Sağırlı (2005). Osmanlı Döneminde Tokat Merkez Vakıfları-Vakfiyeler, C. I. Tokat: Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Yay.
- Aksulu, Behiye Işık (1994). Fetihten Osmanlı Dönemi’ne Kadar Tokat Şehri Anıtları. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü.
- Atak, Erkan (2013). “Tokat’taki Osmanlı Çeşmelerinden Örnekler”. Tokat Sempozyumu 1-3 Kasım 2012, Cilt II. Ankara. 211-237.
- Dinç Güven ve Cemil Çelik (2012). “Osmanlı Dönemi Kıbrıs Su Vakıfları (1571-1878). Mediterranean Journal of Humanities, II (1), 37-59.
- Evliya Çelebi (2001), Evliya Çelebi Seyahatname. Haz. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman-İbrahim Sezgin. C. 5. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
- Gökbilgin, Tayyib (1974). “Tokat”. İslam Ansiklopedisi, C. XII/I, 401-412.
- Güler, Mustafa (2012). “XVIII. Asrın Sonlarında Mekke ve Medine’deki Su Vakıfları”. Sosyal Bilimler Dergisi, XIV (2), 1-22.
- Gündoğdu, Hamza ve Ahmet Ali Bayhan, Murat Aktemur, İshak Umut Kukaracı, Adem Çelik, Burhanettin Güneş (2006). Tarihi Yaşatan İl Tokat. Ankara.
- Güneri, Hasan (2006). “Vakıf Sular ve Su Vakıfları”. Vakıflar Dergisi, (9), 67‐81.
- Eyice, Semavi (1993). “Çeşme”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), C. 8. İstanbul. 277-287.
- Karataş, Ali İhsan (2008). “Bursa Suları ve Su Vakıfları”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 17 (2), 379-417.
- Kaşıkeman, Özlem (2005). Tokat İli ve Niksar İlçesi Çeşme ile Şadırvanları. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
- Köç, Ahmet (2018). “XV-XVII. Yüzyıllarda Silistre’de Su Vakıfları”. Vakıflar Dergisi, (49), 9-20.
- Kucur, Sadi S. (1993). Sivas, Tokat ve Amasya’da Selçuklu ve Beylikler Devri Vakıfları (Vakfiyelere göre). Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü
- Meral, Şükrü (1938). Tokat Vilayeti Sıhhi ve İçtimai Coğrafyası. Ankara.
- Nazmi Asaf (1926). Anadolu’da İçilecek Sular. İstanbul.
- Özer, İsmail (2015). “Tokat’ta İçme Suyu Temini ve Dağıtım Faaliyetleri (1923-1950)”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 10 (2), 11-29.
- Öztürk, Said (2019). “Osmanlı Su Yapılarında Vakıfların Rolü: Tesis, Onarım ve Hizmet Giderlerinin Finansmanı”. Vakıflar Dergisi, (80. Yıl Özel Sayısı), 135-158.
- Pakalın, Mehmet Zeki (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. I-II-III. İstanbul: MEB. Yay.
- Sağır, Yusuf (2016). “Osmanlı Su Vakıfları”. Tarihin Peşinde ‐Uluslararası Tarih Ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, (15), 445‐473.
- Seçgin, Nuri (1993). Tokat’taki Türk Mimari Eserleri. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Sertoğlu, Mithat (1986). Osmanlı Tarih Lügati. İstanbul: Enderun Kitabevi Yay.
- Şemseddin Sami (1987). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yay.
- Şimşirgil, Ahmet (1990). Osmanlı Taşra Teşkilatında Tokat (1455-1574). Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Tokat İl Yıllığı 1967 (1968). Ankara.
- Tunca, Aylin (2000). Vakfiyelerine Göre Tokat Vakıfları (H. 1000-1200/M. 1591-1785). Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Uçar, Meltem (2017). “Gaziantep Tarihi Su Sisteminin Osmanlı Dönemindeki Yönetimi”. Megaron, 12 (1), 157-169.
- Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1927). Kitabeler. İstanbul.
- Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (2003). Tokat Kitabeleri. Hazırlayan: Mehmet Mercan ve Mehmet Emin Ulu. Ankara.
- Wolper, Ethel Sara (1994). Patronage and Practice in Late Seljuk and Early Beylik Society: Dervish Lodges in Sivas, Tokat and Amasya. Doktora Tezi. Los Angeles, U.S.A.: University of California.
- Yediyıldız, Bahaeddin (1986). “Vakıf”. İslam Ansiklopedisi (İA), C. XIII, 153-172.
- Yediyıldız, Bahaeddin (2003). XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi Bir Sosyal Tarih İncelemesi. Ankara: TTK Yay.
- Yinanç, Mükrimin Halil (1988). “Danişmendliler”. İslam Ansiklopedisi (İA), C. III, 468-469.
- III. Elektronik kaynaklar
- Sağlam, Halis. “Suyuna Sahip Çık Tokat”, Tokat Arayış Gazetesi, 25 Mart 2021. Bk. http://tokatarayisgazetesi.com/haber_detay.asp?haberID=3700&HaberBaslik=halis-saglam-suyuna-sahip-cik-tokat (Erişim Tarihi: 23.02.2023).
- Öztürk, Said “Osmanlı Şehirlerinin Vakıf Suları”. https://www.zdergisi.istanbul/makale/osmanli-sehirlerinin-vakif-sulari-91 (Erişim Tarihi: 15.02.2024).
Öz
Tokat, which has hosted many civilizations throughout history, is one of the oldest cities in Anatolia. At the end of the 11th century, it came under Turkish rule during the time of the Danishmends. Many religious, social, and cultural works were created in the city during the Danishmend, Seljuk, and Ottoman periods. These works include water structures such as fountains, water wells, and hammams. Among the water structures, fountains with water from Oğulbey in the Ottoman period stand out. Studies have been conducted on Tokat’s drinking water sources and fountains to date, but there has been no holistic study on the fountains that provide water from Oğulbey and their waqfs.
The article focuses on the fountains with water from Oğulbey and their waqfs, which were used for drinking water in Tokat during the Ottoman period. Five fountains in Mihmadhacib District, which were fed by water from Oğulbey until the 1950s, met the drinking water needs of the local people. Wealthy philanthropists established waqfs for the construction and maintenance of the fountains which unfortunately are no longer in service today while their waqfs have been transferred to the treasury.
The article’s main purpose is to contribute to the social and cultural history of the city of Tokat by discussing the Oğulbey water fountains and waqfs based on firsthand sources.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- I. Arşiv kaynakları
- A. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
- Atik Şikayet Defterleri: BOA. A.DVNS. ŞKT. d. 95, 424/3; BOA. A.DVNS. ŞKT. d. 97, 3/2; BOA. A.DVNS. ŞKT. d. 103, 189/1.
- Cevdet Belediye: BOA. C. Belediye 48-2394; BOA. C. Belediye 58-2858; BOA. C. Belediye 84-4157; BOA. C. Belediye 118-5882.
- Sivas Ahkam Defterleri: BOA. A.DVNSAHK. d. 22, 13/1;
- B. Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime Arşivi (TK. KKA)
- TK. KK. Evkaf Defteri 583.
- Tokat Şer‘iye Sicilleri (TŞS)
- TŞS 2; TŞS 10; TŞS 53; TŞS 76; TŞS 78; TŞS 83; TŞS 89; TŞS 91; TŞS 98; TŞS 104.
- Tokat Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi (T. VBMA )
- T. VBMA. Muhasebe Defteri no. 5; T. VBMA. Muhasebe Defteri No. 9;
- T. VBMA. Mazbata ve Derkenar Defteri no. 1, s. 22/65.
- Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA)
- Hurufat Defterleri (HD): VGMA. HD No. 539; VGMA. HD No. 568; VGMA. HD No. 1094; VGMA. HD. No. 1121.
- II. Araştırma ve İnceleme Eserler
- Acunsal, Ferit (1947). Gerçeklerin Diliyle Tokat. İstanbul: Tanin Basımevi.
- Açıkel, Ali ve Abdurrahman Sağırlı (2005). Osmanlı Döneminde Tokat Merkez Vakıfları-Vakfiyeler, C. I. Tokat: Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Yay.
- Aksulu, Behiye Işık (1994). Fetihten Osmanlı Dönemi’ne Kadar Tokat Şehri Anıtları. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü.
- Atak, Erkan (2013). “Tokat’taki Osmanlı Çeşmelerinden Örnekler”. Tokat Sempozyumu 1-3 Kasım 2012, Cilt II. Ankara. 211-237.
- Dinç Güven ve Cemil Çelik (2012). “Osmanlı Dönemi Kıbrıs Su Vakıfları (1571-1878). Mediterranean Journal of Humanities, II (1), 37-59.
- Evliya Çelebi (2001), Evliya Çelebi Seyahatname. Haz. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman-İbrahim Sezgin. C. 5. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
- Gökbilgin, Tayyib (1974). “Tokat”. İslam Ansiklopedisi, C. XII/I, 401-412.
- Güler, Mustafa (2012). “XVIII. Asrın Sonlarında Mekke ve Medine’deki Su Vakıfları”. Sosyal Bilimler Dergisi, XIV (2), 1-22.
- Gündoğdu, Hamza ve Ahmet Ali Bayhan, Murat Aktemur, İshak Umut Kukaracı, Adem Çelik, Burhanettin Güneş (2006). Tarihi Yaşatan İl Tokat. Ankara.
- Güneri, Hasan (2006). “Vakıf Sular ve Su Vakıfları”. Vakıflar Dergisi, (9), 67‐81.
- Eyice, Semavi (1993). “Çeşme”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), C. 8. İstanbul. 277-287.
- Karataş, Ali İhsan (2008). “Bursa Suları ve Su Vakıfları”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 17 (2), 379-417.
- Kaşıkeman, Özlem (2005). Tokat İli ve Niksar İlçesi Çeşme ile Şadırvanları. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
- Köç, Ahmet (2018). “XV-XVII. Yüzyıllarda Silistre’de Su Vakıfları”. Vakıflar Dergisi, (49), 9-20.
- Kucur, Sadi S. (1993). Sivas, Tokat ve Amasya’da Selçuklu ve Beylikler Devri Vakıfları (Vakfiyelere göre). Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü
- Meral, Şükrü (1938). Tokat Vilayeti Sıhhi ve İçtimai Coğrafyası. Ankara.
- Nazmi Asaf (1926). Anadolu’da İçilecek Sular. İstanbul.
- Özer, İsmail (2015). “Tokat’ta İçme Suyu Temini ve Dağıtım Faaliyetleri (1923-1950)”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 10 (2), 11-29.
- Öztürk, Said (2019). “Osmanlı Su Yapılarında Vakıfların Rolü: Tesis, Onarım ve Hizmet Giderlerinin Finansmanı”. Vakıflar Dergisi, (80. Yıl Özel Sayısı), 135-158.
- Pakalın, Mehmet Zeki (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. I-II-III. İstanbul: MEB. Yay.
- Sağır, Yusuf (2016). “Osmanlı Su Vakıfları”. Tarihin Peşinde ‐Uluslararası Tarih Ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, (15), 445‐473.
- Seçgin, Nuri (1993). Tokat’taki Türk Mimari Eserleri. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Sertoğlu, Mithat (1986). Osmanlı Tarih Lügati. İstanbul: Enderun Kitabevi Yay.
- Şemseddin Sami (1987). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yay.
- Şimşirgil, Ahmet (1990). Osmanlı Taşra Teşkilatında Tokat (1455-1574). Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Tokat İl Yıllığı 1967 (1968). Ankara.
- Tunca, Aylin (2000). Vakfiyelerine Göre Tokat Vakıfları (H. 1000-1200/M. 1591-1785). Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Uçar, Meltem (2017). “Gaziantep Tarihi Su Sisteminin Osmanlı Dönemindeki Yönetimi”. Megaron, 12 (1), 157-169.
- Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1927). Kitabeler. İstanbul.
- Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (2003). Tokat Kitabeleri. Hazırlayan: Mehmet Mercan ve Mehmet Emin Ulu. Ankara.
- Wolper, Ethel Sara (1994). Patronage and Practice in Late Seljuk and Early Beylik Society: Dervish Lodges in Sivas, Tokat and Amasya. Doktora Tezi. Los Angeles, U.S.A.: University of California.
- Yediyıldız, Bahaeddin (1986). “Vakıf”. İslam Ansiklopedisi (İA), C. XIII, 153-172.
- Yediyıldız, Bahaeddin (2003). XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi Bir Sosyal Tarih İncelemesi. Ankara: TTK Yay.
- Yinanç, Mükrimin Halil (1988). “Danişmendliler”. İslam Ansiklopedisi (İA), C. III, 468-469.
- III. Elektronik kaynaklar
- Sağlam, Halis. “Suyuna Sahip Çık Tokat”, Tokat Arayış Gazetesi, 25 Mart 2021. Bk. http://tokatarayisgazetesi.com/haber_detay.asp?haberID=3700&HaberBaslik=halis-saglam-suyuna-sahip-cik-tokat (Erişim Tarihi: 23.02.2023).
- Öztürk, Said “Osmanlı Şehirlerinin Vakıf Suları”. https://www.zdergisi.istanbul/makale/osmanli-sehirlerinin-vakif-sulari-91 (Erişim Tarihi: 15.02.2024).
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Osmanlı Eğitim Tarihi |
| Bölüm | Araştırma Makalesi |
| Yazarlar | |
| Erken Görünüm Tarihi | 30 Haziran 2025 |
| Yayımlanma Tarihi | 30 Haziran 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 14 Mart 2024 |
| Kabul Tarihi | 11 Eylül 2024 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Sayı: 63-Haziran 2025 |
Vakıflar Dergisi Vakıflar Genel Müdürlüğü'nün Haziran ve Aralık aylarında yayımlanan süreli ilmi yayınıdır. Yayın talebiyle Vakıflar Dergisi’ne gönderilen makaleler Yayın Kurulu tarafından ön incelemeye tabi tutulur ve uygun bulunan makaleler incelenmek üzere çift kör hakem sistemiyle alanında uzman en az iki akademisyene gönderilir. Hakem raporları ve Yayın Kurulu kararı ile Vakıflar Dergisi'nde yayımlanması kabul edilen yazıların telif hakkı Vakıflar Genel Müdürlüğü'ne devredilmiş sayılmakla birlikte yayımlanan makaleler ilgili okuyucular ve araştırmacılar tarafından kaynak gösterilmek koşuluyla kullanılabilir.