Research Article
BibTex RIS Cite

Anlam Bilimin Işığında “Kara” Renk Adlandırmasına Art Zamanlı Bakış

Year 2025, Issue: 57, 119 - 132, 01.06.2025

İbrahim Özkan

https://doi.org/10.17133/tubar.1601532

Abstract

Her milletin kültürel mirasında atalarının benzersiz yaşam tarzı, yaşadığı coğrafi çevre, karakteristik dünya görüşleri ve çevredeki gerçekliğin dünya görüşleri tarafından belirlenen kendine özgü arkaik katmanları korunmuştur. Bu geleneksel mirasın bileşenleri, doğası gereği etno-psikolojiktir. Atalarımızın tarihine, sanatına ve edebiyatına kendi damgasını vuran ulusal tanımlayıcı bir kodu temsil eder. Bu kodlar söz konusu ulusun dünyaya baktığı pencere gibidir. Renkler de kültürel mirasın en iyi kodlandığı bilgi havuzlarıdır. Bu nedenle birçok farklı disiplinin konu alanına dâhil olmakla beraber başta halk bilimi, anlam bilimi ve dil bilimi için önemli kaynaklardır. Kara sözcüğü de en eski kaynaklardan itibaren günümüze kadar birçok farklı bağlamda, sıklıkla kullanılan bir sözcüktür. Türk kültür hayatını, anlayışı ve algılayışını bazı yönleriyle gözler önüne seren önemli veriler barındırmaktadır. Bu makalede Türkçenin bilinen en eski kaynakları olan Orhun anıtları ve Yenisey Yazıtları, AY, IB, DLT, KB CC, DK’den günümüze kara sözcüğünün semantik tarihi incelenmiştir. Sözcük, türevleri açısından da zengin çeşitliliğe sahiptir. Bu türevlere ve anlam çeşitliliğine de değinilmiştir. Bir sözcüğün bağlam bağımsal temelde ne kadar geniş anlam alanına ulaşabileceği gözler önüne serilmeye çalışılmıştır.

Keywords

Eski Türkçe kara sözcüğü anlam bilimi tarihî lehçeler

References

  • Aksan, Doğan. “Türk Anlam Bilimine Giriş-Anlam Değişmeleri I.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, c. 13, 1961, ss. 167-184.
  • Arat, Reşit Rahmeti. Eski Türk Şiiri. Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991.
  • Argunşah, Mustafa, ve Galip Güner. Codex Cumanicus. Kesit Yayınları, 2015.
  • Arslan Erol, Hülya. Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri. 2002. Çanakkale Onsekiz Mart Ü, Doktora tezi.
  • AY: Kaya, Ceval. Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin. TDK Yayınları, 1994.
  • Aydın, Erhan. Sibirya’da Türk İzleri:Yenisey Yazıtları. Kronik Kitap, 2019.
  • Bayraktar, Nesrin. “Kara ve Siyah Renk Adlarının Türkçedeki Kavram ve Anlam Boyutu Üzerine.” Tömer Dil Dergisi, no. 126, 2004, ss. 56-77.
  • Bayraktar, Nesrin. “Orhon Yazıtlarında Geçen Renk Adlarının Anlam Alanları Üzerine.” Hazırlayan Ülkü Çevik Şavk, 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 2011, ss. 121-129.
  • Caferoğlu, Ahmet. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Enderun Kitabevi, 1968.
  • Clauson, Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford, 1972.
  • Demirci, Ümit Özgür. “Uygur Metinlerinde Yılan.” Journal of Turkish Studies, no. 9, 2014, ss. 541-547.
  • Demirci, Ümit Özgür. Eski Türkçede Fiiler. Umuttepe Yayınları, 2016.
  • Deutscher, Guy. Through the Language Glass: Why the World Looks Different in Other Languages. Metropolitan Books, 2010.
  • Dıbo, Anna Vladimirovna. Etimologicheskiy Slovar' Tyurkskikh Yazykov. T. 9. Etimologicheskiy Slovar' Bazisnoy Leksiki Tyurk-Skikh Yazykov. Proper Print, 2013.
  • DK: Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı I, Giriş - Metin – Faksimile. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1994.
  • DLT: Ercilasun, Ahmet Bican, ve Ziyyat Akkoyunlu. Kȃşgarlı Mahmud Divȃnu Lügȃti’t- Türk Giriş - Metin - Çeviri - Notlar - Dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015.
  • Doerfer, Gerhard. Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen III. Wiesbaden, 1967.
  • Ercilasun, Ahmet Bican. Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. Dergâh Yayınları, 2016.
  • Eren, Hasan. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999.
  • Fontana, Davit. The Secret Language of Symbols. Chronicle Books, 1994.
  • Gabain, Annamarie. “Vom Sinn Symbolischer Farbenbezeichnung.” Çeviren Semih Tezcan, Renklerin Sembolik Anlamları. DTCF Türkoloji Dergisi, c. 3, no. 1, 1968, ss. 107-113.
  • Gabain, Annemarie. Alttürkische Grammatik. Çeviren M. Akalın, Eski Türkçenin Grameri. TDK Yayınları, 2000.
  • Gömeç, Saadettin. “Kara Unvanı ve Kara Hanlıların Menşei Üzerine.” History Studies, 2/2, 2010, 29-33.
  • Gülensoy, Tuncer. Türkiye Türkçesi’ndeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu, 2007.
  • Hutchings, John. “Folklore and Symbolism of Green.” Folklore, no. 108, 1997, ss. 55-63.
  • IB: Tekin, Talat. Irk Bitig Eski Uygurca Fal Kitabı. Editör Emine Yılmaz ve Nurettin Demir, Öncü Kitabevi, 2004.
  • İnan, Abülkadir. Makaleler ve İncelemeler 1. Türk Dil Kurumu, 1987.
  • Karaağaç, Günay. Türkçenin Dil Bilgisi. Akçağ Yayınları, 2012.
  • Karahan, Akartürk. “Codex Cumanicus’ta Hayvan Adları.” Turkish Studies, c. 8, no. 1, 2013, ss. 1839-1865.
  • KB: Arat, Reşit Rahmeti. Kutadgu Bilig. TKAE Yayınları, 1979.
  • KİP: Tekin, Şinasi. Uygurca Metinler I Kuanşi İm Pusar (Ses İşiten İlah). Türk Dil Kurumu, 1993.
  • Kononov, Andrey Nikolayeviç. “Semantika Tsvetooboznacheniy v Tyurkskikh Yazykakh.” Tyurkologicheskiy Sbornik Nauka, 1975.
  • Madden, Thomas James, vd. “Managing Images in Different Cultures: A Cross-National Study of Color Meanings and Preferences.” Journal of International Marketing, c. 8, no. 4, 2000, ss. 90-107.
  • Malov, Sergey Yefimoviç. Eniseiskaya Pis'mennost' Tyurkov, Teksty I Perevody. AN SSSR, 1952.
  • Nalbant, Vefa, ve Mustafa Ağca. “Kara (Kamag) Bodun İfadesinin Eşdizimlilik Bakımından Bağlam Analizi ve Metinlerarasılığı.” Hazırlayan Nergis Biray vd., Uluslararasi Bilge Tonyukuk Sempozyumu, 2020, ss. 215-228.
  • Orhon-Yenisey Tekstteri, Kırğız SSR İlimder Akademiyası Til cana Adabiyat İnstitutu, Editör S. Kudaybergenov ve S. Sıdıkov, İlim Yayınları, 1982.
  • Oruç Aslan, Birsel. “Kutadgu Bilig’de Geçen Kızıl Til ve Kara Baş Kavramlarının Anlamlandırılması.” Prof. Dr. Mehmet Özmen Armağanı, 2014, ss. 240-246.
  • Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi I. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1989.
  • Ölmez, Mehmet. “Eski Uygurca İkilemeler Üzerine.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, c. 65, no. 2, 2017, ss. 243-311.
  • Pilten Ufuk, Şahru. “Anlam ve İşlev Bakımından Orhon Yazıtları’nda Söz Sınırlamaları.” MTAD, c. 18, no. 3, 2021, ss. 303-324.
  • Pritsak, Omeljan. “Kara Türk Yön Sembolizmi Çalışması.” Çeviren Elvin Yıldırım, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, c. 3, no. 6, 2021, ss. 519-532.
  • Shertsl Vikentiy Ivanovich. Nazvaniya Tsvetov i Simvolicheskoye Znacheniye İkh, Izdatel’stvo V. I. Isayeva, 1884.
  • SIGTYA: Sravnitel'no-İstoricheskaya Grammatika Tyurkskikh Yazykov. Leksika. Red. Edhem Tenishev, Nauka, 2001.
  • Şçerbak, Aleksandr Mihayloviç. Tyurksko-Mongolskiye Yazıkovıye Kontaktı v İstorii Mongolskih Yazıkov. Sankt-Peterburg Ran, 2005.
  • Şen, Serkan. “Eski Türkçede Gök ile Yerin Adlandırılışında Renklere Dayalı Deyim Aktarmalarından Yararlanma ve ‘Kara’ Sözcüğünün Kökeni Üzerine.” İlmi Araştırmalar, no. 24, 2014, ss. 129-136.
  • Şen, Serkan. “Eski Türklerde Maden İşçiliğine Bir Bakış.” Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, c. 5, no. 3, 2008, 163-172.
  • Şen, Serkan. Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. 2002. On Dokuz Mayıs Ü, Yüksek lisans tezi.
  • Şirin, Hatice. Köktürk Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Kömen Yayınları, 2009.
  • Tekin, Talat. “Eski Türk Yazıtlarında Yanlış Yorumlanan Bir Kelime Üzerine.” Çeviren Erdem Uçar, Turkish Studies/Türkoloji Dergisi, c. 1, no. 2, 2006, ss. 222-235.
  • Tekin, Şinasi. Uygurca Metinler II Maytrısimit Burkancıların Mehdisi Maiterya ile Buluşma Uygurca İptidai Bir Dram. Atatürk Üniversitesi Yayınları, 1976.
  • Tekin, Talat. Orhon Yazıtları. Türk Dil Kurumu, 1988.
  • Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998.
  • Wierzbicka, Anna. Oboznacheniye Tsveta i Universalii Zritel'nogo Vospriyatiya. Russkiye Slovari, 1996.
  • Wilkens, Jens. Handwörterbuch des Altuigurischen, (Altuigurisch-Deutsch- Türkisch). Akademie der Wissenschaften zu Göttingen, 2021.
  • Yavuz, Duygu. “Aç Bars Hikâyesine Özgü İkilemeler.” Türklük Bilimi Araştırmaları, no. 55, 2024, ss. 189-208.

A Diachronic Look at the Color Naming “Black” Considering Semantics

Year 2025, Issue: 57, 119 - 132, 01.06.2025

İbrahim Özkan

https://doi.org/10.17133/tubar.1601532

Abstract

In the cultural heritage of each nation, its own archaic layers have been preserved, determined by the unique lifestyle of their ancestors, geographical environment, characteristic worldviews and worldviews of the surrounding reality. The individual components of this traditional heritage are ethno-psychological in nature. It represents an ethno-descriptive code that left its mark on the history, art and literature of our ancestors. These codes are like the window through which the nation in question looks at the world. Colors are the information pools where cultural heritage is best encoded. Therefore, although they are included in the subject areas of many different disciplines, they are important sources especially for folklore, semantics and linguistics. The word kara “black” is a word that is frequently used in many different contexts, from the oldest sources to the present day. It contains important data revealing some aspects of Turkish cultural life, understanding and perception. In this article, the semantic history of the word kara from the oldest known sources of Turkish, the Orkhon monuments and Yenisey Inscriptions, AY, IB, DLT, KB, CC, DK to the present day, has been examined. The word also has a rich diversity in terms of its derivatives. These derivatives and their diversity of meanings are also mentioned. An attempt has been made to reveal how wide a meaning a word can reach on a context-dependent basis.

Keywords

Old Turkish word kara semantics historical Turkish dialects

References

  • Aksan, Doğan. “Türk Anlam Bilimine Giriş-Anlam Değişmeleri I.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, c. 13, 1961, ss. 167-184.
  • Arat, Reşit Rahmeti. Eski Türk Şiiri. Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991.
  • Argunşah, Mustafa, ve Galip Güner. Codex Cumanicus. Kesit Yayınları, 2015.
  • Arslan Erol, Hülya. Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri. 2002. Çanakkale Onsekiz Mart Ü, Doktora tezi.
  • AY: Kaya, Ceval. Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin. TDK Yayınları, 1994.
  • Aydın, Erhan. Sibirya’da Türk İzleri:Yenisey Yazıtları. Kronik Kitap, 2019.
  • Bayraktar, Nesrin. “Kara ve Siyah Renk Adlarının Türkçedeki Kavram ve Anlam Boyutu Üzerine.” Tömer Dil Dergisi, no. 126, 2004, ss. 56-77.
  • Bayraktar, Nesrin. “Orhon Yazıtlarında Geçen Renk Adlarının Anlam Alanları Üzerine.” Hazırlayan Ülkü Çevik Şavk, 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 2011, ss. 121-129.
  • Caferoğlu, Ahmet. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Enderun Kitabevi, 1968.
  • Clauson, Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford, 1972.
  • Demirci, Ümit Özgür. “Uygur Metinlerinde Yılan.” Journal of Turkish Studies, no. 9, 2014, ss. 541-547.
  • Demirci, Ümit Özgür. Eski Türkçede Fiiler. Umuttepe Yayınları, 2016.
  • Deutscher, Guy. Through the Language Glass: Why the World Looks Different in Other Languages. Metropolitan Books, 2010.
  • Dıbo, Anna Vladimirovna. Etimologicheskiy Slovar' Tyurkskikh Yazykov. T. 9. Etimologicheskiy Slovar' Bazisnoy Leksiki Tyurk-Skikh Yazykov. Proper Print, 2013.
  • DK: Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı I, Giriş - Metin – Faksimile. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1994.
  • DLT: Ercilasun, Ahmet Bican, ve Ziyyat Akkoyunlu. Kȃşgarlı Mahmud Divȃnu Lügȃti’t- Türk Giriş - Metin - Çeviri - Notlar - Dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015.
  • Doerfer, Gerhard. Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen III. Wiesbaden, 1967.
  • Ercilasun, Ahmet Bican. Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. Dergâh Yayınları, 2016.
  • Eren, Hasan. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999.
  • Fontana, Davit. The Secret Language of Symbols. Chronicle Books, 1994.
  • Gabain, Annamarie. “Vom Sinn Symbolischer Farbenbezeichnung.” Çeviren Semih Tezcan, Renklerin Sembolik Anlamları. DTCF Türkoloji Dergisi, c. 3, no. 1, 1968, ss. 107-113.
  • Gabain, Annemarie. Alttürkische Grammatik. Çeviren M. Akalın, Eski Türkçenin Grameri. TDK Yayınları, 2000.
  • Gömeç, Saadettin. “Kara Unvanı ve Kara Hanlıların Menşei Üzerine.” History Studies, 2/2, 2010, 29-33.
  • Gülensoy, Tuncer. Türkiye Türkçesi’ndeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu, 2007.
  • Hutchings, John. “Folklore and Symbolism of Green.” Folklore, no. 108, 1997, ss. 55-63.
  • IB: Tekin, Talat. Irk Bitig Eski Uygurca Fal Kitabı. Editör Emine Yılmaz ve Nurettin Demir, Öncü Kitabevi, 2004.
  • İnan, Abülkadir. Makaleler ve İncelemeler 1. Türk Dil Kurumu, 1987.
  • Karaağaç, Günay. Türkçenin Dil Bilgisi. Akçağ Yayınları, 2012.
  • Karahan, Akartürk. “Codex Cumanicus’ta Hayvan Adları.” Turkish Studies, c. 8, no. 1, 2013, ss. 1839-1865.
  • KB: Arat, Reşit Rahmeti. Kutadgu Bilig. TKAE Yayınları, 1979.
  • KİP: Tekin, Şinasi. Uygurca Metinler I Kuanşi İm Pusar (Ses İşiten İlah). Türk Dil Kurumu, 1993.
  • Kononov, Andrey Nikolayeviç. “Semantika Tsvetooboznacheniy v Tyurkskikh Yazykakh.” Tyurkologicheskiy Sbornik Nauka, 1975.
  • Madden, Thomas James, vd. “Managing Images in Different Cultures: A Cross-National Study of Color Meanings and Preferences.” Journal of International Marketing, c. 8, no. 4, 2000, ss. 90-107.
  • Malov, Sergey Yefimoviç. Eniseiskaya Pis'mennost' Tyurkov, Teksty I Perevody. AN SSSR, 1952.
  • Nalbant, Vefa, ve Mustafa Ağca. “Kara (Kamag) Bodun İfadesinin Eşdizimlilik Bakımından Bağlam Analizi ve Metinlerarasılığı.” Hazırlayan Nergis Biray vd., Uluslararasi Bilge Tonyukuk Sempozyumu, 2020, ss. 215-228.
  • Orhon-Yenisey Tekstteri, Kırğız SSR İlimder Akademiyası Til cana Adabiyat İnstitutu, Editör S. Kudaybergenov ve S. Sıdıkov, İlim Yayınları, 1982.
  • Oruç Aslan, Birsel. “Kutadgu Bilig’de Geçen Kızıl Til ve Kara Baş Kavramlarının Anlamlandırılması.” Prof. Dr. Mehmet Özmen Armağanı, 2014, ss. 240-246.
  • Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi I. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1989.
  • Ölmez, Mehmet. “Eski Uygurca İkilemeler Üzerine.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, c. 65, no. 2, 2017, ss. 243-311.
  • Pilten Ufuk, Şahru. “Anlam ve İşlev Bakımından Orhon Yazıtları’nda Söz Sınırlamaları.” MTAD, c. 18, no. 3, 2021, ss. 303-324.
  • Pritsak, Omeljan. “Kara Türk Yön Sembolizmi Çalışması.” Çeviren Elvin Yıldırım, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, c. 3, no. 6, 2021, ss. 519-532.
  • Shertsl Vikentiy Ivanovich. Nazvaniya Tsvetov i Simvolicheskoye Znacheniye İkh, Izdatel’stvo V. I. Isayeva, 1884.
  • SIGTYA: Sravnitel'no-İstoricheskaya Grammatika Tyurkskikh Yazykov. Leksika. Red. Edhem Tenishev, Nauka, 2001.
  • Şçerbak, Aleksandr Mihayloviç. Tyurksko-Mongolskiye Yazıkovıye Kontaktı v İstorii Mongolskih Yazıkov. Sankt-Peterburg Ran, 2005.
  • Şen, Serkan. “Eski Türkçede Gök ile Yerin Adlandırılışında Renklere Dayalı Deyim Aktarmalarından Yararlanma ve ‘Kara’ Sözcüğünün Kökeni Üzerine.” İlmi Araştırmalar, no. 24, 2014, ss. 129-136.
  • Şen, Serkan. “Eski Türklerde Maden İşçiliğine Bir Bakış.” Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, c. 5, no. 3, 2008, 163-172.
  • Şen, Serkan. Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. 2002. On Dokuz Mayıs Ü, Yüksek lisans tezi.
  • Şirin, Hatice. Köktürk Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Kömen Yayınları, 2009.
  • Tekin, Talat. “Eski Türk Yazıtlarında Yanlış Yorumlanan Bir Kelime Üzerine.” Çeviren Erdem Uçar, Turkish Studies/Türkoloji Dergisi, c. 1, no. 2, 2006, ss. 222-235.
  • Tekin, Şinasi. Uygurca Metinler II Maytrısimit Burkancıların Mehdisi Maiterya ile Buluşma Uygurca İptidai Bir Dram. Atatürk Üniversitesi Yayınları, 1976.
  • Tekin, Talat. Orhon Yazıtları. Türk Dil Kurumu, 1988.
  • Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998.
  • Wierzbicka, Anna. Oboznacheniye Tsveta i Universalii Zritel'nogo Vospriyatiya. Russkiye Slovari, 1996.
  • Wilkens, Jens. Handwörterbuch des Altuigurischen, (Altuigurisch-Deutsch- Türkisch). Akademie der Wissenschaften zu Göttingen, 2021.
  • Yavuz, Duygu. “Aç Bars Hikâyesine Özgü İkilemeler.” Türklük Bilimi Araştırmaları, no. 55, 2024, ss. 189-208.
There are 55 citations in total.

Details

Primary Language Turkish
Subjects South-West (Oghuz) Turkic Dialects and Literatures, Old Turkic Language (Orhon, Uyghur, Karahan)
Journal Section Articles
Authors

İbrahim Özkan 0000-0003-3045-2764

Publication Date June 1, 2025
Submission Date December 14, 2024
Acceptance Date May 15, 2025
Published in Issue Year 2025 Issue: 57

Cite

MLA Özkan, İbrahim. “Anlam Bilimin Işığında ‘Kara’ Renk Adlandırmasına Art Zamanlı Bakış”. Türklük Bilimi Araştırmaları, no. 57, 2025, pp. 119-32, doi:10.17133/tubar.1601532.
 Download Cover Image