Research Article
BibTex RIS Cite

Karaçay-Malkar Türkçesinde {-(X)wçU} Ekinin Yapısı ve İşlevleri

Year 2025, Issue: 57, 11 - 37, 01.06.2025

Adilhan Adiloğlu

https://doi.org/10.17133/tubar.1635043

Abstract

Karaçay-Malkar Türkçesinde esas itibarıyla fiilden isim yapım eki olarak genellikle kalıcı isim ve sıfatlar teşkil etme işleviyle karşımıza çıkan {-(X)wçU} eki aynı zamanda isim-fiil ve sıfat-fiil teşkilinde kullanılmasının yanı sıra basit ve birleşik fiil çekimlerinde geniş zaman, şimdiki zaman ve gelecek zaman kipi olarak da kullanılmaktadır. Türkiye Türkçesinde {-IcI, -UcU} ekiyle karşılanan söz konusu bu ek çağdaş Türk lehçelerinin pek çoğunda bazı ses değişikliklerine uğramak suretiyle {-wçI}, {-wçU}, {-wşI}, {-wşU}, {-OOçU}, {-UUçU} vb. şekillerinde genellikle kalıcı isim ve sıfat-fiil teşkilinde günümüzde de kullanılmaya devam etmektedir. Çalışmamızda Eski Türkçe döneminde {-IGçI} şeklinde karşımıza çıkan söz konusu bu ekin, yine aynı dönemde ortaya çıkan {-GUçI} ekiyle olan şekil ve işlev benzerliği hakkında ileri sürülen görüşlerden kısaca bahsedilmiştir. Bilâhare {-IGçI} gelişimini müteakip Karaçay-Malkar Türkçesinde {-(X)wçU} şeklini alan söz konusu bu ekin Karaçay-Malkar Türkçesindeki işlevleri ayrıntılı olarak incelenmiş ve Karaçay-Malkar Türkçesine ait edebî eserlerden alınan örneklerle desteklenmiştir. Çalışmamızın neticesinde Karaçay-Malkar Türkçesinde {-(X)wçU} ekinin sahip olduğu işlevleri içerisinde geniş zaman ifadeli sıfat-fiil teşkilinde oldukça işlek olarak kullanıldığı, bunun yanı sıra hem basit fiil çekiminde ve hem de birleşik fiil çekiminde geniş zamanı ifade eden bir çekim eki olarak yeni bir işlev kazandığı müşahede edilmiştir.

Keywords

Karaçay-Malkar Türkçesi {-(X)wçU} eki fiil çekimi

References

  • Banguoğlu, Tahsin. Türkçenin Grameri. TDK Yayınları, 1990.
  • Bayraktar, Nesrin. Türkçede Fiilimsiler. TDK Yayınları, 2018.
  • Berta, Arpad. Deverbale Wortbildung im Mittelkiptschakisch-Türkischen. Harrassowitz Verlag-Wiesbaden, 1996.
  • Deny, Jean. Türk Dil Bilgisi: Osmanlı Türkçesi. Yayına Hazırlayan Ahmet Benzer, Kabalcı Yayınevi, 2012.
  • Eraslan, Kemal. Eski Türkçede İsim-Fiiller. İÜEF Yayınları, 1980.
  • Erdal, Marcel. Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon. Otto Harrassowitz-Wiesbaden, 1991.
  • Ergin, Muharrem. Türk Dil Bilgisi. Bayrak Yayınları, 2009.
  • Karamanlıoğlu, Ali Fehmi. Kıpçak Türkçesi Grameri. TDK Yayınları, 1994.
  • Kasapoğlu Çengel, Hülya. Kırgız Türkçesi Grameri. Akçağ Yayınları, 2005.
  • Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi. TDK Yayınları, 2009.
  • Mansuroğlu, Mecdud. “Türkçede -GU Ekinin Fonksiyonları.” Türkiyat Mecmuası, c. X, 1953, ss. 341-348.
  • Öner, Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. TDK Yayınları, 1998.
  • Appalanı, Bilal. Birinçi Süymeklik. SKBKÇB, 1980.
  • Appalanı, Bilal. Kucur Adamla. SKBKÇB, 1985.
  • Appalanı, Bilal. Cuvuk Boluguz. KÇKB, 1996.
  • Appalanı, Bilal. Tavlanı Tarıgıvları. KÇRKB, 2005.
  • Appalanı, Hasan. Kara Kübür. KÇİ, 1958.
  • Aliylanı, Soltan. Karaçay Nart Sözle. KÇKİ, 1963.
  • Avezov, Muhtar. Abay Jolı, Törtinşi Kitap. Jazuwşı, 2006.
  • Batçalanı, Mussa. Meni Üyüm Culduzlaga Cuvukdu. Elbrusoid, 2012.
  • Bayçoralanı, Magomet. Ullu Karaçayda. SKİKÇB, 1967.
  • Baykullanı, Davut. Cazganlarını Saylamaları. KÇKİ, 1959.
  • Bayramuklanı, Halimat. Karçanı Üydegisi. KÇKİ, 1962.
  • Bayramuklanı, Halimat. Cılla bla Tavla. SKİ, 1964.
  • Bayramuklanı, Halimat. Tişiruvnu Haparı. SKİ, 1965.
  • Bayramuklanı, Halimat. Çolpan. SKİKÇB, 1970.
  • Bayramuklanı, Halimat. Haparla. SKBKÇB, 1974.
  • Bayramuklanı, Halimat. Mölek. SKBKÇB, 1981.
  • Bayramuklanı, Halimat. Ontört Cıl. SKBKÇB, 1990.
  • Begiylanı, Abdullah. Söz. Elbrus, 2001.
  • Etezlanı, Omar. Uruşnu Otunda. Elbrus, 1989.
  • Gurtuyev, Bert. Cangı Talisman. Elbrus, 1970.
  • Gurtuyev, Bert. Caşavnu Kılançları. Elbrus, 1988.
  • Haciyeva, Tanzila. Malkarlıla bla Karaçaylılanı Halk Poeziya Çıgarmaçılıkları. EKB, 1988.
  • Hubiylanı, Magomet. Avuşla. Elbrusoid, 2009.
  • Hubiylanı, Osman. Cukusuz Keçele. SKİKÇB, 1969.
  • Hubiylanı, Osman. Cılla. SKBKÇB, 1974.
  • Hubiylanı, Osman. Amanat. SKBKÇB, 1990.
  • Huçinalanı, Magomet. Ayıv bla Kertme Aşarga Bazıngan. Elbrus, 2008.
  • Kagıylanı, Nazifa. Karça. KÇRKB, 1994.
  • Katsiyev, Habu. Saylamala. Elbrus, 1976.
  • KHC. Karaçay Halk Cırla. Caraşdırganla Goçiyalanı S.A., Ortabaylanı, R.AK., Süyünçlanı, H.İ. İzdatelstvo Nauka, 1969.
  • Kobanlanı, Dahir. Tavlada Tavuş. KÇKİ, 1963.
  • Kobanlanı, Dahir. Eki Zaman. SKİKÇB, 1968.
  • Korkmazlanı, Kökköz. Gorda Bıçak. SKBKÇB, 1984.
  • Korkmazlı, Kökköz. Gorda Bıçak. SKBKÇB, 1974.
  • Köbeklanı, Bilal. Kızıl Tangla. SKBKÇB, 1988.
  • KPA. Karaçay Poeziyanı Antologiyası. Sostaviteli M.O. Akbayev, H.B. Bayramukova, N.M. Kagiyeva. SKİ, 1965.
  • Laypanlanı, Seyit. Gurgumlu. SKBKÇB, 1971.
  • MPA. Malkar Poeziyanı Antologiyası. Hazırlaganla A. Boziyev, S. Otarov, A. Sottayev. KBKİ, 1959.
  • Semenlanı, İsmail. Aktamak. Elbrusoid, 2014.
  • Semenlanı, İsmail. Mingi Tav. Elbrusoid, 2015.
  • Sılpagarlanı, Kulina. Köksül Közlevle. SKBKÇB, 1979.
  • Sılpagarlanı, Kulina. Tüşünüv. KÇRKB, 1993.
  • Şahmurzayev, Said. Tang Alasında. KMKB, 1965.
  • Şavalanı, Hasan. Anala Avazı. Elbrus, 2009.
  • Şavayev, Hasan. Iyıknı Ahır Künü. Elbrus, 1979.
  • Teppeyev, Alim. Otluk Taşla. Elbrus, 1968.
  • Teppeyev, Alim. Kün Batmaydı. Elbrus, 1971.
  • Teppeyev, Alim. Taşıvul. Elbrus, 1976.
  • Teppeyev, Alim. Guppur Gevüznü Köpürü. Elbrus, 1978.
  • Teppeyev, Alim. Adamnı İçer Suvu. Elbrus, 1984.
  • Teppeyev, Alim. Sangırav Kol. Elbrus, 1990.
  • Teppeyev, Alim. Saylamala Kitabı. Elbrus, 1997.
  • Tokumayev, Cagafar. Cukusuz Tavla. Elbrus, 1983.
  • Tokumayev, Cagafar. Dertli Kama. Elbrus, 1991.
  • Tolgurov, Zeytun. Cetegeyle. Elbrus, 1982.
  • Tolgurov, Zeytun. Ak Cıyrık. Elbrus, 2005.
  • Zalihanov, Canakayıt. Cangan Cürekle. Elbrus, 1970.
  • Zalihanov, Canakayıt. Bahsan Culduzu. Elbrus, 1986.

Structure and Functions of the {-(X)wçU} Suffix in Karachay-Balkar Turkish

Year 2025, Issue: 57, 11 - 37, 01.06.2025

Adilhan Adiloğlu

https://doi.org/10.17133/tubar.1635043

Abstract

In Karachay-Balkar Turkish, the suffix {-(X)wçU}, which primarily functions as a suffix forming permanent nouns and adjectives from verbs, is also used in the formation of verbal nouns and participles, as well as in present and future tense conjugations of simple and compound verbs. This suffix, corresponding to {-IcI, -UcU} in Turkish, continues to be used in many contemporary Turkish dialects with some phonetic variations, appearing as {-wçI}, {-wçU}, {-wşI}, {-wşU}, {-OOçU}, {-UUçU}, etc., primarily in the formation of permanent nouns and participles. In our study, we briefly mention the views regarding the formal and functional similarity of this suffix, which appeared as {-IGçI} in Old Turkic, with the suffix {-GUçI} from the same period. The functions of this suffix, which later evolved into {-IGçI} and then took the form {-(X)wçU} in Karachay-Balkar Turkish, were examined in detail and supported with examples from literary works of Karachay-Balkar Turkish. As a result of our study, it was observed that the suffix {-(X)wçU} in Karachay-Balkar Turkish is frequently used in the formation of participles expressing the present tense and has also acquired a new function as an inflectional suffix indicating present tense in both simple and compound verb conjugations.

Keywords

Karachay-Balkar Turkish the suffix {-(X)wçU} verb conjugation

References

  • Banguoğlu, Tahsin. Türkçenin Grameri. TDK Yayınları, 1990.
  • Bayraktar, Nesrin. Türkçede Fiilimsiler. TDK Yayınları, 2018.
  • Berta, Arpad. Deverbale Wortbildung im Mittelkiptschakisch-Türkischen. Harrassowitz Verlag-Wiesbaden, 1996.
  • Deny, Jean. Türk Dil Bilgisi: Osmanlı Türkçesi. Yayına Hazırlayan Ahmet Benzer, Kabalcı Yayınevi, 2012.
  • Eraslan, Kemal. Eski Türkçede İsim-Fiiller. İÜEF Yayınları, 1980.
  • Erdal, Marcel. Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon. Otto Harrassowitz-Wiesbaden, 1991.
  • Ergin, Muharrem. Türk Dil Bilgisi. Bayrak Yayınları, 2009.
  • Karamanlıoğlu, Ali Fehmi. Kıpçak Türkçesi Grameri. TDK Yayınları, 1994.
  • Kasapoğlu Çengel, Hülya. Kırgız Türkçesi Grameri. Akçağ Yayınları, 2005.
  • Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi. TDK Yayınları, 2009.
  • Mansuroğlu, Mecdud. “Türkçede -GU Ekinin Fonksiyonları.” Türkiyat Mecmuası, c. X, 1953, ss. 341-348.
  • Öner, Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. TDK Yayınları, 1998.
  • Appalanı, Bilal. Birinçi Süymeklik. SKBKÇB, 1980.
  • Appalanı, Bilal. Kucur Adamla. SKBKÇB, 1985.
  • Appalanı, Bilal. Cuvuk Boluguz. KÇKB, 1996.
  • Appalanı, Bilal. Tavlanı Tarıgıvları. KÇRKB, 2005.
  • Appalanı, Hasan. Kara Kübür. KÇİ, 1958.
  • Aliylanı, Soltan. Karaçay Nart Sözle. KÇKİ, 1963.
  • Avezov, Muhtar. Abay Jolı, Törtinşi Kitap. Jazuwşı, 2006.
  • Batçalanı, Mussa. Meni Üyüm Culduzlaga Cuvukdu. Elbrusoid, 2012.
  • Bayçoralanı, Magomet. Ullu Karaçayda. SKİKÇB, 1967.
  • Baykullanı, Davut. Cazganlarını Saylamaları. KÇKİ, 1959.
  • Bayramuklanı, Halimat. Karçanı Üydegisi. KÇKİ, 1962.
  • Bayramuklanı, Halimat. Cılla bla Tavla. SKİ, 1964.
  • Bayramuklanı, Halimat. Tişiruvnu Haparı. SKİ, 1965.
  • Bayramuklanı, Halimat. Çolpan. SKİKÇB, 1970.
  • Bayramuklanı, Halimat. Haparla. SKBKÇB, 1974.
  • Bayramuklanı, Halimat. Mölek. SKBKÇB, 1981.
  • Bayramuklanı, Halimat. Ontört Cıl. SKBKÇB, 1990.
  • Begiylanı, Abdullah. Söz. Elbrus, 2001.
  • Etezlanı, Omar. Uruşnu Otunda. Elbrus, 1989.
  • Gurtuyev, Bert. Cangı Talisman. Elbrus, 1970.
  • Gurtuyev, Bert. Caşavnu Kılançları. Elbrus, 1988.
  • Haciyeva, Tanzila. Malkarlıla bla Karaçaylılanı Halk Poeziya Çıgarmaçılıkları. EKB, 1988.
  • Hubiylanı, Magomet. Avuşla. Elbrusoid, 2009.
  • Hubiylanı, Osman. Cukusuz Keçele. SKİKÇB, 1969.
  • Hubiylanı, Osman. Cılla. SKBKÇB, 1974.
  • Hubiylanı, Osman. Amanat. SKBKÇB, 1990.
  • Huçinalanı, Magomet. Ayıv bla Kertme Aşarga Bazıngan. Elbrus, 2008.
  • Kagıylanı, Nazifa. Karça. KÇRKB, 1994.
  • Katsiyev, Habu. Saylamala. Elbrus, 1976.
  • KHC. Karaçay Halk Cırla. Caraşdırganla Goçiyalanı S.A., Ortabaylanı, R.AK., Süyünçlanı, H.İ. İzdatelstvo Nauka, 1969.
  • Kobanlanı, Dahir. Tavlada Tavuş. KÇKİ, 1963.
  • Kobanlanı, Dahir. Eki Zaman. SKİKÇB, 1968.
  • Korkmazlanı, Kökköz. Gorda Bıçak. SKBKÇB, 1984.
  • Korkmazlı, Kökköz. Gorda Bıçak. SKBKÇB, 1974.
  • Köbeklanı, Bilal. Kızıl Tangla. SKBKÇB, 1988.
  • KPA. Karaçay Poeziyanı Antologiyası. Sostaviteli M.O. Akbayev, H.B. Bayramukova, N.M. Kagiyeva. SKİ, 1965.
  • Laypanlanı, Seyit. Gurgumlu. SKBKÇB, 1971.
  • MPA. Malkar Poeziyanı Antologiyası. Hazırlaganla A. Boziyev, S. Otarov, A. Sottayev. KBKİ, 1959.
  • Semenlanı, İsmail. Aktamak. Elbrusoid, 2014.
  • Semenlanı, İsmail. Mingi Tav. Elbrusoid, 2015.
  • Sılpagarlanı, Kulina. Köksül Közlevle. SKBKÇB, 1979.
  • Sılpagarlanı, Kulina. Tüşünüv. KÇRKB, 1993.
  • Şahmurzayev, Said. Tang Alasında. KMKB, 1965.
  • Şavalanı, Hasan. Anala Avazı. Elbrus, 2009.
  • Şavayev, Hasan. Iyıknı Ahır Künü. Elbrus, 1979.
  • Teppeyev, Alim. Otluk Taşla. Elbrus, 1968.
  • Teppeyev, Alim. Kün Batmaydı. Elbrus, 1971.
  • Teppeyev, Alim. Taşıvul. Elbrus, 1976.
  • Teppeyev, Alim. Guppur Gevüznü Köpürü. Elbrus, 1978.
  • Teppeyev, Alim. Adamnı İçer Suvu. Elbrus, 1984.
  • Teppeyev, Alim. Sangırav Kol. Elbrus, 1990.
  • Teppeyev, Alim. Saylamala Kitabı. Elbrus, 1997.
  • Tokumayev, Cagafar. Cukusuz Tavla. Elbrus, 1983.
  • Tokumayev, Cagafar. Dertli Kama. Elbrus, 1991.
  • Tolgurov, Zeytun. Cetegeyle. Elbrus, 1982.
  • Tolgurov, Zeytun. Ak Cıyrık. Elbrus, 2005.
  • Zalihanov, Canakayıt. Cangan Cürekle. Elbrus, 1970.
  • Zalihanov, Canakayıt. Bahsan Culduzu. Elbrus, 1986.
There are 70 citations in total.

Details

Primary Language Turkish
Subjects North-West (Kipczak) Turkic Dialects and Literatures
Journal Section Articles
Authors

Adilhan Adiloğlu 0000-0002-7317-1500

Publication Date June 1, 2025
Submission Date February 7, 2025
Acceptance Date March 10, 2025
Published in Issue Year 2025 Issue: 57

Cite

MLA Adiloğlu, Adilhan. “Karaçay-Malkar Türkçesinde {-(X)wçU} Ekinin Yapısı Ve İşlevleri”. Türklük Bilimi Araştırmaları, no. 57, 2025, pp. 11-37, doi:10.17133/tubar.1635043.
 Download Cover Image