Research Article
BibTex RIS Cite

Árminius Vámbéry and the Modernization Process of the Idel-Ural Turks

Year 2025, , 338 - 350, 15.05.2025
https://doi.org/10.62425/turcology.1585975

Abstract

The Volga-Ural region witnessed modernization movements—known today as Jadidism—between the nineteenth century and the first quarter of the twentieth century. This period brought about significant transformations in various areas such as the establishment of a common literary Turkish language, the reform of schools and madrasahs, demands for equal citizenship under Russian rule, women’s rights, religious reform, and political representation. Árminius Vámbéry, the renowned Hungarian Turkologist, was among the European scholars who closely followed this awakening, which symbolized adaptation to the modern world in all aspects.
Vámbéry maintained correspondence with leading figures of the Jadidist movement, including İsmail Bey Gaspıralı, Rızaeddin Fahreddin, and Muhammed Fatih Kerimî, and regularly followed prominent Tatar periodicals such as Tercüman, Vakit, Şura, Kazan Muhbiri, and Yuldız. His articles on the Turkish and Islamic world were published in these journals, his works were introduced to the readers, and he became a respected intellectual authority whose opinions were frequently consulted. Moreover, he earned particular respect and trust as perhaps the only orientalist who introduced the Russian Turks to the Western public with genuine impartiality. For this reason, Vámbéry can be considered both a source of intellectual inspiration for the Jadidist movement and a representative of Western influence.
This article explores Vámbéry’s interest in the Russian Turks, particularly his close connection with the Volga-Ural Turks and his influence on local intellectuals. It aims to address how he perceived and interpreted the modernization process, what role he played within it, and what his presence meant to the Volga-Ural intelligentsia. Ultimately, the study reveals that the Hungarian scholar positioned the Tatar modernization movement as a pioneering and exemplary case within both the Turkish and Islamic worlds. He viewed modernization as an interconnected whole, where developments in various domains were mutually influential, and he was regarded not only as a political and national influence but also as an intellectual guide by the Tatar reformers.

Ethical Statement

Ethics committee approval is not required.

References

  • A Tatar Awakening. (1905). The Advertiser, 47 (14.492), 4.
  • Ahmediyef, Ş. (1917) Bizge Ni İşlerge, Yoldız, 1766, 1-2.
  • Ana Tili. (1906). Vakit, 104, 1.
  • Avrupa Gazetelerinde Tatar Resimleri. (1906). Vakit, 24, 2.
  • Battal, A. (1913). Vamberi. Yoldız, 1030, 1-2.
  • Bigiyef, M. (1906). Umum Rusya Müslümanlarının 3.’nci Resmî Nedveleri. Matbaayı Kerimîye.
  • Cafer, (1913). Vamberi Öldi. Koyaş, 209, 2.
  • Devlet, N. (2014). Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi (1905-1917). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
  • El-Fakir Vamberi. (1906). Budapeşte’den. Vakit, 52, 2.
  • F.K. (1913). Vamberi Hatırası. Vakit, 1888, 2.
  • Fahreddin, R. (1914). İsmail Bey Gaspıralı. Vakit, 1583, 2.
  • Gainanov, R. R., Merdanov, R. F., & Şakurov, F.N. (2000). Tatarskaya Periodiçeskaya Peçat Naçala XX Beka. Milli Kitap.
  • Gatin, E. A. (2020). Tatar Dönyasına Evropadan Bir Karaş: Arminii Vamberi həm Fatıih Kərimi. Fənni Tatarstan, 3, 74-79.
  • İshakov, S. (2004). Rossiiskie Musulmane i Revolutsiya 1917-1918. Moskva: İzdatelcstvo Sotsialno-Politiçeskaya Mısl.
  • İsmail Gaspıralı Seçilmiş Eserleri II: Fikrî Eserleri. (2015). (Y. Akpınar, Haz.). Ötüken Neşriyat.
  • Kerimî, Fatih. (2004). Kırım’a Seyahat. (H. Ataş, Haz.). IQ Kültür Sanat Yayınları.
  • Kırımer, Cafer Seydahmet. (2015). Gaspıralı İsmail Bey. (C. Bayram, Haz.). İstanbul Türk Ocağı Yayınları.
  • Landau, J. M. L. (2014). Ármin Vámbéry: Traveller, Scholar, Politician. Middle Eastern Stitdies, 50 (6), 857-869.
  • Muallim Vamberi Hazretlerinin Kazan Muhbirine Yazgan Mektubu. (1906). Kazan Muhbiri, 116, 2.
  • Müslümanlar Hakkında Profisör Vamberi Fikri. (1911). Vakit, 843, 3.
  • Öke, M. K. (1998). Saraydaki Casus/Gizli Belgelerle Abdülhamid Devri ve İngiliz Ajanı Yahudi: Vámbéry. İrfan Yayınevi.
  • Ölümünün 100. Yılında Ármin Vámbéry Anma Toplantısı Bildirileri (2017). Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Profisör Vamberi Mektubu. (1911). Vakit, 867, 2.
  • Profisör Vamberi Mektubu. (1913). Vakit, 1207, 1.
  • Profisör Vamberi ve Rusya Müslümanları. (1907). Vakit, 119, 1.
  • Profisör Vamberinin Mektubu. (1907). Yoldız, 200, 1-2.
  • TMA (Tataristan Cumhuriyeti Millî Arşivi,) (F: Fond, op: Opis, d: Delo, l: List).
  • TMA, F. 1370, op. 1, d. 24, l.1 (F 1370: Muhammed Fatih Kerimî Şahsi Evrak Bölümü).
  • TMA, F. 1370, op. 1, d.16a, l. 1-21.
  • TMA: Tataristan Cumhuriyeti Millî Arşivi, F: fond, op: opis, d: dela, l: list.
  • Türkolojinin Öncüsü Ármin Vámbéry ile Sohbetler (2014). (Haz. İsmail Tosun Saral, Fahri Sezer, Szabolcs Hadnagy). Türk-Macar Dostluk Derneği Yayınları.
  • Vamberi Cenablarının Bizlerge Kaldırgan Tavsiyesi. (1913). İdil, 586, 2.
  • Vamberi, G. (1912). Kul’turnoe dvizhenie sredi russkikh tatar. İçinde İ. Goldtsiger (Ed.), Lektsii ob İslam (ss. 276–302). İzdanie Brokgauz-Efron. Vamberinin Makalesi. (1913). İdil, 585, 2.
  • Vámbéry, Á. (1905). The Awakening of The Tartars. The Nineteenth Century and After (XIX-XX), 336, 217-227.
  • Vámbéry, Á. (1906). Western Kulture in Eastern Lands: A Comparison of the Methods Adopted by England and Russia in the Middle East. John Murray.
  • Vámbéry, Á. (1914). The Life and Adventures. Frederick A. Stokes Company.
  • Vámbéry, Á. (2022). 19. Yüzyıl Türkiyesi ve Türk Modernleşmesi. (E. Özsoy & M. Çaylı, Haz.). Selenge Yayınları.
  • Vámbéry, Á. (2022). Türkistan’a Seyahat Bir Sahte Dervişin İstanbul’dan Semerkant’a Yolculuğu (R. Şahsi, Çev.). Divan Kitap.
  • Vámbéry, Á. (2023). Doğu Topraklarında Batı Kültürü Asya’da İngiliz ve Rus Nüfuzu. (A. F. Doğan, Çev.). Selenge Yayınları.
  • Vásáry, İ. (2013). Bilim Adamı Ármin Vámbéry. (A. Duran, Çev.). Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 2017/ 2(1), 112-123.
  • Velidof, C. (1914). İsmail Bey Gaspıralı IV. Vakit, 1586, 1.

Árminius Vámbéry ve İdil-Ural Türklerinin Modernleşme Süreci

Year 2025, , 338 - 350, 15.05.2025
https://doi.org/10.62425/turcology.1585975

Abstract

İdil-Ural bölgesi, on dokuzuncu yüzyıldan yirminci yüzyılın ilk çeyreğine kadar uzanan süreçte, günümüzde “Ceditçilik” olarak adlandırılan modernleşme hareketlerine sahne olmuştur. Bu kapsamda ortak edebî Türk dili, mektep ve medreselerin ıslahı, Rus idaresi karşısında eşit vatandaşlık talebi, kadın hakları, dinde reform ve siyasi temsil gibi pek çok alanda köklü dönüşümler yaşanmıştır. Modern dünyaya her yönüyle bir uyanış anlamı taşıyan bu süreci, Macar Türkolog Árminius Vámbéry de yakından takip eden Avrupalı ilim adamları arasında yer almıştır. Ünlü şarkiyatçı, Ceditçi hareketin öncülerinden İsmail Bey Gaspıralı, Rızaeddin Fahreddin ve Muhammed Fatih Kerimî gibi isimlerle iletişim hâlinde olmuş; Tercüman, Vakit, Şura, Kazan Muhbiri, Yıldız gibi Tatar süreli yayınlarını düzenli olarak takip etmiştir. Söz konusu gazete ve dergilerde Türk ve İslam dünyasına dair makaleleri yayımlanmış, eserleri tanıtılmış, hatta belirli konularda fikirlerine başvurulan bir rehber kişiliğine bürünmüştür. Ayrıca Vámbéry, Rusya Türklerini Batı kamuoyuna tarafsız biçimde tanıtan neredeyse tek şarkiyatçı olarak özel bir saygı ve güven kazanmıştır. Dolayısıyla onu, Ceditçi hareketin kaynakları arasında yer alan ve Batı etkisini temsil eden bir figür olarak değerlendirmek yerinde olacaktır.
Bu makalede Árminius Vámbéry’nin Rusya Türklerine olan ilgisi, özellikle İdil-Ural Türkleriyle kurduğu yakın bağlar ve aydınlar üzerindeki etkisi ele alınmakta; modernleşme sürecini nasıl değerlendirdiği, bu sürece hangi yönleriyle katkı sunduğu ve İdil-Ural aydınları nezdinde ne anlam ifade ettiği sorularına cevap aranmıştır. Çalışmanın sonunda, Macar âlimin Tatar modernleşme hareketini hem Türk hem de İslam dünyası nezdinde öncü ve örnek bir konuma yerleştirdiği, modernleşme sürecini bütüncül biçimde ele aldığı ve farklı alanlardaki gelişmeleri birbirini etkileyen dinamikler olarak gördüğü, son olarak da Tatar aydınları tarafından yalnızca siyasi ve millî açıdan değil, fikrî bir rehber olarak da kabul edildiği ortaya konacaktır.

Ethical Statement

Etik kurul onay belgesi gerektirmemektedir.

References

  • A Tatar Awakening. (1905). The Advertiser, 47 (14.492), 4.
  • Ahmediyef, Ş. (1917) Bizge Ni İşlerge, Yoldız, 1766, 1-2.
  • Ana Tili. (1906). Vakit, 104, 1.
  • Avrupa Gazetelerinde Tatar Resimleri. (1906). Vakit, 24, 2.
  • Battal, A. (1913). Vamberi. Yoldız, 1030, 1-2.
  • Bigiyef, M. (1906). Umum Rusya Müslümanlarının 3.’nci Resmî Nedveleri. Matbaayı Kerimîye.
  • Cafer, (1913). Vamberi Öldi. Koyaş, 209, 2.
  • Devlet, N. (2014). Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi (1905-1917). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
  • El-Fakir Vamberi. (1906). Budapeşte’den. Vakit, 52, 2.
  • F.K. (1913). Vamberi Hatırası. Vakit, 1888, 2.
  • Fahreddin, R. (1914). İsmail Bey Gaspıralı. Vakit, 1583, 2.
  • Gainanov, R. R., Merdanov, R. F., & Şakurov, F.N. (2000). Tatarskaya Periodiçeskaya Peçat Naçala XX Beka. Milli Kitap.
  • Gatin, E. A. (2020). Tatar Dönyasına Evropadan Bir Karaş: Arminii Vamberi həm Fatıih Kərimi. Fənni Tatarstan, 3, 74-79.
  • İshakov, S. (2004). Rossiiskie Musulmane i Revolutsiya 1917-1918. Moskva: İzdatelcstvo Sotsialno-Politiçeskaya Mısl.
  • İsmail Gaspıralı Seçilmiş Eserleri II: Fikrî Eserleri. (2015). (Y. Akpınar, Haz.). Ötüken Neşriyat.
  • Kerimî, Fatih. (2004). Kırım’a Seyahat. (H. Ataş, Haz.). IQ Kültür Sanat Yayınları.
  • Kırımer, Cafer Seydahmet. (2015). Gaspıralı İsmail Bey. (C. Bayram, Haz.). İstanbul Türk Ocağı Yayınları.
  • Landau, J. M. L. (2014). Ármin Vámbéry: Traveller, Scholar, Politician. Middle Eastern Stitdies, 50 (6), 857-869.
  • Muallim Vamberi Hazretlerinin Kazan Muhbirine Yazgan Mektubu. (1906). Kazan Muhbiri, 116, 2.
  • Müslümanlar Hakkında Profisör Vamberi Fikri. (1911). Vakit, 843, 3.
  • Öke, M. K. (1998). Saraydaki Casus/Gizli Belgelerle Abdülhamid Devri ve İngiliz Ajanı Yahudi: Vámbéry. İrfan Yayınevi.
  • Ölümünün 100. Yılında Ármin Vámbéry Anma Toplantısı Bildirileri (2017). Türk Dil Kurumu Yayınları.
  • Profisör Vamberi Mektubu. (1911). Vakit, 867, 2.
  • Profisör Vamberi Mektubu. (1913). Vakit, 1207, 1.
  • Profisör Vamberi ve Rusya Müslümanları. (1907). Vakit, 119, 1.
  • Profisör Vamberinin Mektubu. (1907). Yoldız, 200, 1-2.
  • TMA (Tataristan Cumhuriyeti Millî Arşivi,) (F: Fond, op: Opis, d: Delo, l: List).
  • TMA, F. 1370, op. 1, d. 24, l.1 (F 1370: Muhammed Fatih Kerimî Şahsi Evrak Bölümü).
  • TMA, F. 1370, op. 1, d.16a, l. 1-21.
  • TMA: Tataristan Cumhuriyeti Millî Arşivi, F: fond, op: opis, d: dela, l: list.
  • Türkolojinin Öncüsü Ármin Vámbéry ile Sohbetler (2014). (Haz. İsmail Tosun Saral, Fahri Sezer, Szabolcs Hadnagy). Türk-Macar Dostluk Derneği Yayınları.
  • Vamberi Cenablarının Bizlerge Kaldırgan Tavsiyesi. (1913). İdil, 586, 2.
  • Vamberi, G. (1912). Kul’turnoe dvizhenie sredi russkikh tatar. İçinde İ. Goldtsiger (Ed.), Lektsii ob İslam (ss. 276–302). İzdanie Brokgauz-Efron. Vamberinin Makalesi. (1913). İdil, 585, 2.
  • Vámbéry, Á. (1905). The Awakening of The Tartars. The Nineteenth Century and After (XIX-XX), 336, 217-227.
  • Vámbéry, Á. (1906). Western Kulture in Eastern Lands: A Comparison of the Methods Adopted by England and Russia in the Middle East. John Murray.
  • Vámbéry, Á. (1914). The Life and Adventures. Frederick A. Stokes Company.
  • Vámbéry, Á. (2022). 19. Yüzyıl Türkiyesi ve Türk Modernleşmesi. (E. Özsoy & M. Çaylı, Haz.). Selenge Yayınları.
  • Vámbéry, Á. (2022). Türkistan’a Seyahat Bir Sahte Dervişin İstanbul’dan Semerkant’a Yolculuğu (R. Şahsi, Çev.). Divan Kitap.
  • Vámbéry, Á. (2023). Doğu Topraklarında Batı Kültürü Asya’da İngiliz ve Rus Nüfuzu. (A. F. Doğan, Çev.). Selenge Yayınları.
  • Vásáry, İ. (2013). Bilim Adamı Ármin Vámbéry. (A. Duran, Çev.). Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 2017/ 2(1), 112-123.
  • Velidof, C. (1914). İsmail Bey Gaspıralı IV. Vakit, 1586, 1.
There are 41 citations in total.

Details

Primary Language Turkish
Subjects General Turkish History (Other)
Journal Section Research Articles
Authors

Emre Özsoy 0000-0001-6803-5099

Publication Date May 15, 2025
Submission Date November 15, 2024
Acceptance Date March 16, 2025
Published in Issue Year 2025

Cite

APA Özsoy, E. (2025). Árminius Vámbéry ve İdil-Ural Türklerinin Modernleşme Süreci. Turcology Research(83), 338-350. https://doi.org/10.62425/turcology.1585975

Content of this journal is licensed under a Creative Commons Attribution NonCommercial 4.0 International License

29929