Theological Responsibility of Action in Artificial Intelligence (A Study in the Framework of the Theory of Tawlid)
Öz
The rapid advancement and widespread adoption of technology have engendered numerous critical debates concerning the interaction between humans and technology. Among these debates, artificial intelligence (AI) stands out as one of the most significant topics. While AI offers substantial benefits across various aspects of human life, it is also undeniable that it introduces potential risks. This study examines in detail how the actions of AI can be analyzed in relation to the perspectives of different Kalām schools. When we critique the actions of AI within the framework of the Kalām schools’ theory of tevellüd fiiller (causally generated acts), we conclude that these actions should be considered primarily within the perspectives of the Mu‘tazilite and Māturīdī schools, which emphasize individual responsibility. In this regard, we argue that even the autonomous acts of AI remain within the responsibility of the scientists who created it. Although factors such as intention, purpose, and knowledge constitute essential components of an act’s nature, we assume that all these elements are comprehensively known by the scientists who develop AI. Consequently, we conclude that the responsibility for AI’s actions extends to these scientists, as they account for these determining factors.
Anahtar Kelimeler
Kalam Artificial Intelligence Tawlid Theory Benefids and Harms Responsibility
Kaynakça
- Acungil, Mustafa. Dijital Gelecekte İnsan Kalmak. İstanbul: Tutikitap, 2021.
- Ahmad, Sayed Fayaz vd. “Impact of Artificial Intelligence on Human Loss in Decision Making, Laziness and Safety in Education”. Humanities and Social Sciences Communications 10/1 (09 Haziran 2023), 311. https://doi.org/10.1057/s41599-023-01787-8
- Akkurt, Sinan Sami. “Yapay Zekânın Otonom Davranışlarından Kaynaklanan Hukukî Sorumluluk”. Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi 13 (17 Haziran 2019), 39-59. https://doi.org/10.18771/mdergi.581875
- Altındas, Mücteba. “Özgürlük ve Sorumluluğun Sınırları Açısından Kelâm’da Tevlîd Nazariyesi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 24/3 (15 Aralık 2020), 1113-1134. https://doi.org/10.18505/cuid.686675
- Altuncu, Enes vd. “Deepfake: Definitions, Performance Metrics and Standards, Datasets, and a Meta- Review”. Frontiers in Big Data 7 (2024), 1400024. https://doi.org/10.3389/fdata.2024.1400024
- Armstrong, Stuart. Smarter Than Us He Ise of Machine Intelligence. Berkeley: MIRI, 2014.
- Aydın, Levent. “Yapay Zekâ, Tekno-Doğa, Tekno-Kültür ve Biyo-Etik”. Transhümanizm & Posthümanizm. ed. Mustafa Tekin - Muhammet Özdemir. Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2021.
- Aydoğan, Ümit. Ağ ve Enformasyon Teknoloji̇leri̇. Ankara: İKSAD, 2021.
- Bağdâdî, Abdülkâhir el-. el-Fark beyne’l-firak. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamit. Beyrut: Mektebetü’l-Unsuriyye, 1995.
- Bağdâdî, Abdülkâhir el-. Usûlu’d-dîn. thk. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
- Bâkıllâni, Muhammed b. Ebû Bekr. Kitâbu temhîdi’l-evâilî ve talhîsi’d-delâil. thk. İmâdüddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetu Kütübi’s-Sekâfiyye, 1987.
- Barrat, James. Son İcadımız Yapay Zekâ ve İnsanlık Çağının Sonu. çev. Levent Tayla. İstanbul: Pegasus Yayınları, 2020.
- Bostrom, Nick. Süper Zekâ. çev. Ferit Burak Aydar. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2021.
- Charniak, Eugene - McDermott, Drew V. Introduction to Artificial Intelligence. Reading, Mass: Addison- Wesley, 1985.
- Cürcânî, Seyyid Şerif. Kitâbu’t-ta’rifât. thk. İbrahim Ebyar. Beyrut: Dâru’l-Edyân li-Türâs, 1982.
- Cüveynî, Ebü’l- Meâlî el-. Kitâbü’l-İrşâd. thk. Muhammed Yusuf Musa - Ali Abdurrahman. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1950.
- Çetintaş, İbrahim. “Niyet Kavramı Bağlamında Fiillerin Hakikat Değeri”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32 (01 Haziran 2014), 51-70.
- Dağ, Ahmet. İnsansız Dünya Transhümanizm. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
- Dağ, Ahmet. Transhümanizm İnsanın ve Dünyanın Dönüşümü. Ankara: Elis Yayınları, 2020.
- De Lara García, Salvador Alan Fernández. “When Man Played God the Dangers of Artificial Intelligence”. Global Journal of Human-Social Science: F Political Science 22/7 (2022).
- Demir, Osman. “Tevlîd”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 41/38-39. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012. https://islamansiklopedisi.org.tr/tevlid--kelam
- Dilek, Gizem Öztürk. “Yapay Zekanın Etik Gerçekliği”. Ankara Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi 2/4 (31 Aralık 2019), 47-59.
- Doğan, Mehtap. Yapay Zeka ve Bilinç Problemi. İstanbul: Çizgi Yayınevi, 2020.
- Eş‘arî, Ebü’l-Hasan el-. Makalâtü’l-islâmiyyîn. thk. Helmut Ritter. Beyrut: Dâru’n-Neşr, 2005.
- Eyim, Ahmet. “Yapay Zeka: Makineler Düşünebilir Mi?” Yüzüncü Yıl Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 30 (2016).
- Ferry, Luc. Transhümanist Devrim. çev. Kağan Kahveci. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2023.
- Goertzel, Ben. “Artificial General Intelligence and the Future of Humanity”. The Transhumanist Reader: Classical and Contemporary Essays on the Science, Technology and Philosophy of the Human Future. ed. Max More - Natasha Vita-More. West Sussex UK: Wiley-Blacwell Publishing, 2013.
- Gölcük, Şerafeddin. Bâkıllânî ve İnsanın Fiilleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997.
- Gültekin, Abdurrazak. “Transhümanizm Bağlamında Yapay Zekâ Tanrıya Bir Başkaldırı Mıdır?” Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 28 (2021), 1-16.
- Haton, Jean-Paul - Haton, Marie-Christine. Yapay Zekâ. çev. Ayşen Ekmekçi - Alev Türker. İstanbul: İletişim, 1991.
- Haugeland, John. Artificial Intelligence: The Very Idea. Cambridge, Mass: MIT Press, 1985.
- Hayyât, Ebu’l-Hüseyin. el-İntisâr ve’r-Reddi ’ale İbn-i Râvendî. thk. H.S Nyberg,. Beyrut: Mektebetü’t-Dâri- Arabiyye li’l-Küttâb, 1993.
- Işıklı, Şevki - Aksu, Zeynep Uylaş. “Teknolojik Zehirlenme, Semptomları ve Teknolojik Düzen”. ISophos: Uluslararası Bilişim, Teknoloji ve Felsefe Dergisi 2/2 (2019).
- Jarrahi, Mohammad Hossein. “Artificial Intelligence and the Future of Work: Human-Ai Symbiosis in Organizational Decision Making”. Business Horizons 61/4 (Temmuz 2018), 577-586. https://doi.org/10.1016/j.bushor.2018.03.007
- Kâdî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. Tavil Tevfik - Said Zeyd. Kahire: el-Müessesetü’l- Mısriyyetü’l-Amme, ts.
- Karaağaç, Hilmi. İslam Kelamında Tevlid Nazariyesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2001. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
- Kelly, John D. “Seeing Red: Mao Fetishism, Pax Americana and the Moral Economy of War”. Anthropology and Global Counterinsurgency. ed. John D. Kelly vd. 67-83. Chicago: University of Chicago Press, 2010.
- Kılavuz, Ulvi Murat. İslâm Düşüncesinde Dolayli Fiil ve Davranışlar (Tevlid - Tevellüd). Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
- Kılıç, Büşra - Kahraman, Mehmet Emin. “Current Usage Areas of Deepfake Applications with Artificial Intelligence Technology”. İletişim ve Toplum Araştırmaları Dergisi 3/2 (02 Ekim 2023), 301-332. https://doi.org/10.59534/jcss.1358318
- Kılıç, Sabahaddin. Ehl-i Sünnet Kelâmında İrâde Kavramının Nöroteoloji Bağlamında İncelenmesi̇. Siirt: Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
- Kurzweil, Ray. İnsanlık 2.0 Tekilliğe Doğru Biyolojisini Aşan İnsan. çev. Mine Şengel. İstanbul: Alfa Bilim, 2019.
- Leonhard, Gerd. Teknolojiye Karşı İnsanlık. çev. Cihan Akkartal - İlker Akkartal. İstnabul: Siyah Kitap, 2018. Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbu’t-tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. Lübnan: Dâru’s-Sadır, 2001.
- Müjdeci, Seda. “Planlı Davranış Teorisi Bağlamında Kur’an’da Niyet”. Journal of Analytic Divinity 5/1 (15 Nisan 2021), 89-110. https://doi.org/10.46595/jad.865013
- Nesefî, Ebü’l-Muîn en-. Tabsiratu’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Muhammed Nur Hamid İsa. Kahire: el- Mektebetu’l-Ezheriyyetu Li’t-Turasi, 2011.
Öz
Teknolojinin hızla gelişmesi ve yaygınlaşması, insan ve teknoloji arasındaki etkileşim bağlamında birçok önemli tartışmayı beraberinde getirmiştir. Bu tartışmaların en önemli konularının başında ise yapay zekânın yer aldığını söyleyebiliriz. İnsan hayatının birçok alanında fayda sağlayan yapay zekânın aynı zamanda potansiyel tehlikeleri de insan hayatına sokacağı bir gerçektir. Çalışmada zekânın eylemlerinin kelâm ekollerinin görüşleriyle nasıl nasıl ilişkilendirilebileceği detaylı bir şekilde incelenmiştir. Yapay zekânın eylemlerini kelâm ekollerinin tevellüd fiiller nazariyesi bağlamında kritize ettiğimizde, bu eylemlerin özellikle Mu‘tezile ve Mâtürîdîlerin bireye sorumluluk yükleyen görüşleri çerçevesinde ele alınması gerektiği sonucuna ulaştık. Bu bağlamda yapay zekânın özerk fiillerinin bile onu meydana getiren bilim insanlarının sorumluluğunda olacağı kanaatine vardık. Her ne kadar niyet, amaç ve bilgi gibi faktörler eylemin hakikatini oluşturan önemli etkenler olsa da bu unsurların tamamının, yapay zekâyı oluşturan bilim insanları tarafından ayrıntılı bir şekilde bilindiğini varsaydık. Yapay zekânın eylemlerindeki sorumluluğun, bu faktörleri göz önünde bulunduran bilim insanlarını da kapsayan bir nitelikte olduğu kanaatine ulaştık.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Acungil, Mustafa. Dijital Gelecekte İnsan Kalmak. İstanbul: Tutikitap, 2021.
- Ahmad, Sayed Fayaz vd. “Impact of Artificial Intelligence on Human Loss in Decision Making, Laziness and Safety in Education”. Humanities and Social Sciences Communications 10/1 (09 Haziran 2023), 311. https://doi.org/10.1057/s41599-023-01787-8
- Akkurt, Sinan Sami. “Yapay Zekânın Otonom Davranışlarından Kaynaklanan Hukukî Sorumluluk”. Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi 13 (17 Haziran 2019), 39-59. https://doi.org/10.18771/mdergi.581875
- Altındas, Mücteba. “Özgürlük ve Sorumluluğun Sınırları Açısından Kelâm’da Tevlîd Nazariyesi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 24/3 (15 Aralık 2020), 1113-1134. https://doi.org/10.18505/cuid.686675
- Altuncu, Enes vd. “Deepfake: Definitions, Performance Metrics and Standards, Datasets, and a Meta- Review”. Frontiers in Big Data 7 (2024), 1400024. https://doi.org/10.3389/fdata.2024.1400024
- Armstrong, Stuart. Smarter Than Us He Ise of Machine Intelligence. Berkeley: MIRI, 2014.
- Aydın, Levent. “Yapay Zekâ, Tekno-Doğa, Tekno-Kültür ve Biyo-Etik”. Transhümanizm & Posthümanizm. ed. Mustafa Tekin - Muhammet Özdemir. Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2021.
- Aydoğan, Ümit. Ağ ve Enformasyon Teknoloji̇leri̇. Ankara: İKSAD, 2021.
- Bağdâdî, Abdülkâhir el-. el-Fark beyne’l-firak. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamit. Beyrut: Mektebetü’l-Unsuriyye, 1995.
- Bağdâdî, Abdülkâhir el-. Usûlu’d-dîn. thk. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
- Bâkıllâni, Muhammed b. Ebû Bekr. Kitâbu temhîdi’l-evâilî ve talhîsi’d-delâil. thk. İmâdüddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetu Kütübi’s-Sekâfiyye, 1987.
- Barrat, James. Son İcadımız Yapay Zekâ ve İnsanlık Çağının Sonu. çev. Levent Tayla. İstanbul: Pegasus Yayınları, 2020.
- Bostrom, Nick. Süper Zekâ. çev. Ferit Burak Aydar. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2021.
- Charniak, Eugene - McDermott, Drew V. Introduction to Artificial Intelligence. Reading, Mass: Addison- Wesley, 1985.
- Cürcânî, Seyyid Şerif. Kitâbu’t-ta’rifât. thk. İbrahim Ebyar. Beyrut: Dâru’l-Edyân li-Türâs, 1982.
- Cüveynî, Ebü’l- Meâlî el-. Kitâbü’l-İrşâd. thk. Muhammed Yusuf Musa - Ali Abdurrahman. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1950.
- Çetintaş, İbrahim. “Niyet Kavramı Bağlamında Fiillerin Hakikat Değeri”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32 (01 Haziran 2014), 51-70.
- Dağ, Ahmet. İnsansız Dünya Transhümanizm. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
- Dağ, Ahmet. Transhümanizm İnsanın ve Dünyanın Dönüşümü. Ankara: Elis Yayınları, 2020.
- De Lara García, Salvador Alan Fernández. “When Man Played God the Dangers of Artificial Intelligence”. Global Journal of Human-Social Science: F Political Science 22/7 (2022).
- Demir, Osman. “Tevlîd”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 41/38-39. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012. https://islamansiklopedisi.org.tr/tevlid--kelam
- Dilek, Gizem Öztürk. “Yapay Zekanın Etik Gerçekliği”. Ankara Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi 2/4 (31 Aralık 2019), 47-59.
- Doğan, Mehtap. Yapay Zeka ve Bilinç Problemi. İstanbul: Çizgi Yayınevi, 2020.
- Eş‘arî, Ebü’l-Hasan el-. Makalâtü’l-islâmiyyîn. thk. Helmut Ritter. Beyrut: Dâru’n-Neşr, 2005.
- Eyim, Ahmet. “Yapay Zeka: Makineler Düşünebilir Mi?” Yüzüncü Yıl Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 30 (2016).
- Ferry, Luc. Transhümanist Devrim. çev. Kağan Kahveci. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2023.
- Goertzel, Ben. “Artificial General Intelligence and the Future of Humanity”. The Transhumanist Reader: Classical and Contemporary Essays on the Science, Technology and Philosophy of the Human Future. ed. Max More - Natasha Vita-More. West Sussex UK: Wiley-Blacwell Publishing, 2013.
- Gölcük, Şerafeddin. Bâkıllânî ve İnsanın Fiilleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997.
- Gültekin, Abdurrazak. “Transhümanizm Bağlamında Yapay Zekâ Tanrıya Bir Başkaldırı Mıdır?” Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 28 (2021), 1-16.
- Haton, Jean-Paul - Haton, Marie-Christine. Yapay Zekâ. çev. Ayşen Ekmekçi - Alev Türker. İstanbul: İletişim, 1991.
- Haugeland, John. Artificial Intelligence: The Very Idea. Cambridge, Mass: MIT Press, 1985.
- Hayyât, Ebu’l-Hüseyin. el-İntisâr ve’r-Reddi ’ale İbn-i Râvendî. thk. H.S Nyberg,. Beyrut: Mektebetü’t-Dâri- Arabiyye li’l-Küttâb, 1993.
- Işıklı, Şevki - Aksu, Zeynep Uylaş. “Teknolojik Zehirlenme, Semptomları ve Teknolojik Düzen”. ISophos: Uluslararası Bilişim, Teknoloji ve Felsefe Dergisi 2/2 (2019).
- Jarrahi, Mohammad Hossein. “Artificial Intelligence and the Future of Work: Human-Ai Symbiosis in Organizational Decision Making”. Business Horizons 61/4 (Temmuz 2018), 577-586. https://doi.org/10.1016/j.bushor.2018.03.007
- Kâdî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. Tavil Tevfik - Said Zeyd. Kahire: el-Müessesetü’l- Mısriyyetü’l-Amme, ts.
- Karaağaç, Hilmi. İslam Kelamında Tevlid Nazariyesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2001. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
- Kelly, John D. “Seeing Red: Mao Fetishism, Pax Americana and the Moral Economy of War”. Anthropology and Global Counterinsurgency. ed. John D. Kelly vd. 67-83. Chicago: University of Chicago Press, 2010.
- Kılavuz, Ulvi Murat. İslâm Düşüncesinde Dolayli Fiil ve Davranışlar (Tevlid - Tevellüd). Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
- Kılıç, Büşra - Kahraman, Mehmet Emin. “Current Usage Areas of Deepfake Applications with Artificial Intelligence Technology”. İletişim ve Toplum Araştırmaları Dergisi 3/2 (02 Ekim 2023), 301-332. https://doi.org/10.59534/jcss.1358318
- Kılıç, Sabahaddin. Ehl-i Sünnet Kelâmında İrâde Kavramının Nöroteoloji Bağlamında İncelenmesi̇. Siirt: Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
- Kurzweil, Ray. İnsanlık 2.0 Tekilliğe Doğru Biyolojisini Aşan İnsan. çev. Mine Şengel. İstanbul: Alfa Bilim, 2019.
- Leonhard, Gerd. Teknolojiye Karşı İnsanlık. çev. Cihan Akkartal - İlker Akkartal. İstnabul: Siyah Kitap, 2018. Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbu’t-tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. Lübnan: Dâru’s-Sadır, 2001.
- Müjdeci, Seda. “Planlı Davranış Teorisi Bağlamında Kur’an’da Niyet”. Journal of Analytic Divinity 5/1 (15 Nisan 2021), 89-110. https://doi.org/10.46595/jad.865013
- Nesefî, Ebü’l-Muîn en-. Tabsiratu’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Muhammed Nur Hamid İsa. Kahire: el- Mektebetu’l-Ezheriyyetu Li’t-Turasi, 2011.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Kelam |
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 30 Haziran 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 29 Ocak 2025 |
| Kabul Tarihi | 12 Haziran 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Sayı: 61 |
