Araştırma Makalesi
Yıl 2025,
Cilt: 6 Sayı: 1, 1 - 34, 30.06.2025
Öz
The accurate understanding of the Qur’an requires not only the correct identification of the concepts used in the language of revelation and by its audience but also the precise determination of the meanings of polysemous (zū wujūh) terms within the context of the verses in which they appear. This is possible through consideration of the discipline of wujūh wa naẓāʾir, one of the most significant Qur’anic sciences employed by exegetes. This discipline, which represents one of the earliest examples of interpreting the Qur’an through the Qur’an itself (tafsīr al-Qurʾān biʾl-Qurʾān), is essential for those engaged in tafsīr, ʿulūm al-Qurʾān, and translation (tafsir-based renditions). Given its crucial role in Qur’anic exegesis and comprehension, wujūh wa naẓāʾir is equally significant for Qur’anic translations. Indeed, one of the primary obstacles to the accurate understanding of the Qur’an is the tendency in translations to render lexically polysemous words found in different contexts with a single, commonly known meaning. In light of this, the present study explores the significance of wujūh wa naẓāʾir for Qur’anic translations, with a particular focus on the interpretive approach of Muqātil (d. 150/767), recognized as the founder and earliest author of this discipline. Specifically, it examines how selected terms “ḥikmah, birr, najm, libās, and kataba” are translated in ten different Qur’anic renditions and whether Mukātil’s conceptualization of wujūh has influenced these translations. Employing a comparative and analytical approach, the study ultimately concludes that while Mukātil’s understanding of wujūh is not fully reflected in Qur’anic translations, it has influenced them to a certain extent.
Anahtar Kelimeler
Tafsīr Qurʿānic Translations Muqātil b. Sulaymān Wujūh wa Naẓāʾir Polysemous Words
Kaynakça
- Abdülbâkī, Muhammed Fuâd b. Sâlih el-Mısrî. el-Muʿcemü’l-müfehrest li-el fâẓi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısrıyye, 1364/1945.
- Acar, Ömer. “Çokanlamlılık- Eşadlılık İkileminde İştirâk-i Lafzî”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51/2 (2010), 241-270.
- Altuntaş, Halil. “el-Vücûh ve’n-Nezâir”. Diyanet İlmî Dergi 26/1 (1990), 13-29.
- Altuntaş, Halil-Şahin, Muzaffer. Kur’ân-ı Kerîm Meâli. Ankara: TDV Yayın Matbaacılık, 12. Basım, 2006.
- Ateş, Avnullah. “Kur’an Çevirisine Etkisi Bakımından Vücûh ve Nezâir: Sebîl Kelimesi Örneği”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 26/44 (Temmuz-Aralık 2020), 1-18.
- Ateş, Süleyman. Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri. 12.Cilt. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, ts.
- Bayraklı, Bayraktar. Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Meâli. İstanbul: Bayraklı Yayınları, 2007.
- Baktır, Mustafa. “Eşbâh ve Nezâir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/456-457. İstan-bul: TDV Yayınları, 1995.
- Bilmen, Ömer Nasuhi. Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Meâli Âlisi ve Tefsiri. Sadeleştirenler. Sadrettin Gümüş-Muhsin Demirci. 8 Cilt. İstanbul: İpek Yayınları, 2017.
- Birışık, Abdülhamit. “Kur’ân İlimleri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/401-404. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
- Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu’fî el-Buhârî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ (Ṣaḥîḥ-i Buḫârî). thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. Beyrut: Dâr Tavkı’n-Necât, 1422/2002.
- Bulut, Ali. “Kur’an’daki Çok Anlamlı Kavramların Türkçe’ye Çevirisi Sorunu” (İsraf Kavramı Ör-neği). Diyanet İlmi Dergi. 42/1 (Ocak-Şubat-Mart, 2006), 79-94.
- Bulut, Nadiye. “Mukâtil’den Günümüze Vücûh-Nezâir Tanımları”. Diyanet İlmî Dergi. 60/2 (2024), 461-498. Cerrahoğlu, İsmail. “Tefsirde Mukâtil b. Süleyman ve Eserleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakül-tesi Dergisi 21 (1976), 1-35. Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: TDV Yayınları, 7. Basım, 1989.
- Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. et-Taʿrîfât. thk. Heyet. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l- ‘İlmiyye li, 1403/1983. Çantay, Hasan Basri. Kur’ân-ı Hakîm ve Meâli Kerîm. Naşir, Mürşit Çantay. 3 Cilt. İstanbul: Elif Ofset, 15. Basım, 1990/1410. Çetin, Esma. Dâmegānî’nin el-Vücûh ve’n-Nezâir İsimli Eserindeki Metodu. Bursa: Uludağ Üniver-sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
- Dâmegānî, Ebû Abdillâh Hüseyn b. Muhammed. Ḳāmûsü’l-Ḳurʾân: Iṣlâḥu’l-vücûh ve’n-neẓâʾir fi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. thk. Abdülazîz Seyyidü’l-Ehl. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1983. Demirci, Muhsin. Tefsir Usûlü. İstanbul: İFAV Yayınları, 58. Basım, 2017. Divlekci, Celâlettin. Dil Bilim ve Kur’an İlimleri Açısından el-Fîruzâbâdî’nin Besâir’i. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yük sek Lisans Tezi, 2000. Divlekçi, Celâlettin. “Kur’an’da Eş anlamlılık (Teradüf) Olgusu (I)”. Süleyman Demirel Üniversite-si İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (2000), 149-169. Durmuş, İsmail. “Müşterek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/171-172. İstanbul: TDV Yayınları, 2006. Eren, Cüneyt. Kur’an İlimleri ve Tefsir Istılahları. Erzurum: Ekev Yayınevi, 2001.
- Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Kitâbü’z-zühd. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhîm b. Muhammed- Ebû Bilâl Ganîm b. Abbâs b. Ganîm - Muhammed Amr b. Abdül-latîf. Hulvan: Dâru’l-Mişkât, 11414/993. el-Mezîdî, Ahmed Ferîd. el-Vücûh ve’n-neẓâʾir fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008. el-Müneccid, Muhammed Nureddin. el-İştirâkü’l-Lafẓî fi’l-Kur’âni’l-Kerîm-Beyne’n-Naẓariyyeti ve’t-Tatbîḳ. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1999/1419.
- Esed, Muhammed. Kur’an Mesajı Meâl-Tefsir. Çev. Cahit Koytak-Ahmet Ertürk. 3 Cilt. İstanbul: İşaret Yayınları, 5. Basım, 1999.
- Ezherî, Ebû Mansur Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Herevî. Tehẕîbü’l-luġa. thk. Muhammed Avd Mür’ıb. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 2001.
- Ferâhidî, Ebû Abdurrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b.Temîm. Kitâbü’l-‘Ayn. thk. Mehdî Mahzûmî - İbrâhîm es-Sâmirâî. b.y: Dâru ve Mektebeti’l-Hilâl, ts.
- Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed. el Ḳāmûsü’l-muḥîṭ. thk. Mektebetü Tahkîki’t-Türâs fî Müesseseti’r-Risâle, Beyrut: Müessestü’r-Risâle 8. Basım, 1426/2005.
- Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-Müstaṣfâ. thk. Mu-hammed Abdü’s-Selâm Abdü’ş-Şâfî. Beyrut: Dâru’l-Kütü bi’l-‘İlmiyye, 1993.
- Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. Miʿyârü’l-ʿilm. thk. Sü-leymân Dünya. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1961.
- Gül, Habib. “Kur’an Çevirilerinde Vücûh-Nezâir İlminin Önemi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11/59 (Ekim 2018), 1315-1326.
- Güven, Şahin. Kur’ân’ın Anlaşılması ve Yorumlanmasında Çokanlamlılık Sorunu. İstanbul: İFAV Yayınları, 2017. Hârûn b. Mûsâ, Ebû Abdillâh el-Ezdî el-A’ver el-Atekî. el-Vücûh ve’n-neẓâʾir f i’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. thk. Hâtim Sâlih Dâmin. Bağdat: Dâiratü’l-Âsâr ve’t-Türâs, 1988.
- Hîrî, Ebû Abdirrahmân (Ebû Abdillâh) İsmâîl b. Ahmed b. Abdillâh ed-Darîr. Vücûhü’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. thk. Fâtıma Yûsuf el-Haymî. Dımeşk: Dâru’s-Sekâ, 1996.
- İzutsu, Toshihiko. Kur’ân’da Tanrı ve İnsan. çev. M. Kürşad Atalar. İstanbul: Pınar Yayınları, 6. Basım, 2018.
- İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed el-Bağdâdî. Nüzhetü’l-aʿyüni’n-nevâẓır fî ʿilmi’l-vücûh ve’n-neẓâʾir. thk. Muhammed Abdülkerim Kâzım er-Râdî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1404/1984.
- İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-Ezdî. Cemheratü’l-luġa. thk. Remzî Münîr Ba’lebekkî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1408/1987.
- İbn Fâris, Ebü’l-Hûseyn Ahmed b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî. Muʿ cemü meḳāyîsi’l-luġa. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn, 6 Cilt. Suriye: Dâ ru’l-Fikr, 1399/1979.
- İbn-i Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim ed-Dîneverî. Teʾvîlü müşkili’l-Ḳurʾân. thk. İbrâhim Şemsüddîn, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, t.s.
- İbn-i Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî. Lisânü’l-ʿArab.15 Cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, 3. Basım, 1414/1993.
- İbn Sa’d, Ebû Abdillah Muhammed b. Sa’d Meni’ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ (Mütemmimi‘s-sahabe-et’tabaḳâtü’l-hâmise). thk. Muhammed b. Sâmil es-Sülemî. 2 Cilt. Taif: Mektebetü’s-Sıddîk, 1414/1993.
- İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdüddîn Abdisselâm el-Harrânî. Mecmûʿu fetâvâ. thk. Abdurrahmân b. Muhammed b. Kâsım. 35 Cilt. Medine-i Mü-nevvere: Mecmeu’l-Melik Fehd li Tıbâati’l-Mushafı’ş-Şerîf, 1416/1995.
- Karaca Efe, Nefise. Kurtubî’nin Kur’an İlimlerine Yaklaşımı. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sos-yal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
- Karagöz, Mustafa. “Vücûh ve Nezâirin Terimleşme Süreci -Nezâir’in ‘Eşanlamlılık’ Olarak Tanım-lanması Sorunu-”. Bilimname 14 (2008/1), 441-475.
- Karataş, Ali. “Kur’ân’da Çok Anlamlı Kelimelerde Anlamın Tayini Meselesi- Savaş Ayetleri Bağla-mında Fitne Kavramı Örneği”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Marife (Bahar 2013), 67-87.
- Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdillah Hacî Halife. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 3 Cilt. Bağdat: Mektebetü’l-Mesnâ, 1941.
- Kaya, Süleyman. Taḥṣîlü Neẓâʾiri’l-Ḳurʾân’ı Bağlamında Hakîm Tirmizî’de Vücûh ve Nezâir. İstan-bul: Rağbet Yayınları, 2016.
- Kefevî, Ebü’l-Beḳāʾ. el-Külliyyât (Külliyyâtü Ebi’l-Beḳāʾ). thk. Adnan Derviş- Muhammed el-Mısrî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
- Koçyiğit, Talat. Kur’ân-ı Kerîm Meâli. Konya: Hüner Yayınevi, 2012.
- Kurt, İsmail. “Vücûh ve Nezâir Literatürünün Doğuşu, Gelişimi ve Sistemleşmesi: Hicri İlk Dört Asır”. Bilimname 49 (2023/1), 191-235.
- Kutluer, İlhan. “Hikmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/503-511. İstanbul: TDV Yayınları, 1998. Mertoğlu, M. Suat. “Vücûh ve Nezâir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/141-143. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
- Mukâtil b. Süleymân, Ebü’l-Hasen b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî. el-Vücûh ve’n neẓâʾir fi’l-Ḳurʾâni’l Aẓîm. thk. Hâtim Sâlih Dâmin. Bağdat: Mektebetü’r-Rüşd, 2. Basım, 2011.
- Mukâtil b. Süleymân. Kur’an Terimleri Sözlüğü (el-Eşbâh ve’n-Nezâir f i’l-Kur’âni’l-Kerim). çev: M. Beşir Eryarsoy. İstanbul: İşaret Yayınları, 2. Basım, 2006.
- Mukâtil b. Süleyman. el-Eşbâh ve’n-Nezâir fi’l-Kur’ân’il-Kerîm. thk. Abdullah Mahmut Şehhâte. Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme, 1994.
- Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ (Ṣaḥîḥ-i Müs-lim). thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü-İhyaü’t-Türâs el-Arabî, t.y
- Müsâîd et-Tayyâr, Süleymân Nâsır. et-Tefsirü’l-luġaviyyü li’l-Ḳurʾân’i’l-Kerîm. Demmâm: Dâr-u İbnü’l-Cevzî, 2010.
- Okiç, M. Tayyib. Tefsir ve Hadis Usûlünün Bazı Meseleleri. İstanbul: Nûn Yayınları, 1995.
- Okuyan, Mehmet. Geniş Açıklamalı Kur’an Meâl-Tefsir. İstanbul: Haliç Üniversitesi Yayınları, 2. Basım, 2022.
- Okuyan, Mehmet. Çok Anlamlılık Bağlamında Kur’an Sözlüğü. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2019.
- Önal, Recep. “Kur’an’da îmânî ve Ahlâkî Bir Tavır Olarak Sabır”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XII/2 (2008), 439-466.
- Özek, Ali. el-Vücûh ve’n-Nezâir. İstanbul: İSAV-İlmî Neşriyat 9, 1993.
- Paçacı, Ahmet. Kur’ân’a Giriş. Ankara: TDV Yayınları, 11. Basım, 2021.
- Penrice, John. Kur’an Sözlüğü (Dictionary and Glossary of the Holy Qurʿān). çev. Ömer Aydın. İstanbul: İşaret Yayınları, 2. Basım, 2020.
- Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. Müfredât’ü elfâẓi’l-Ḳurʾân (el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳurʾân). thk. Safvân Adnân ed-Dâvudî. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1412/1991.
- Sâbık, Hide. el-Vücûh ve’n-neẓâʾir el-Ḳurʾâniyye ve eseruhâ fi’t-tefsîr. Cezâyir: Câmiatü’l-Hâc lihadar (Batne), Doktora Tezi, 2011.
- Şahin, Davut. “Vücûh ve Nezâirin Tefsire Yansıması-Mukâtil b. Süleyman’ın İki Eseri Örneğinde-”. Kalemnane Kırıkkale Üniversitesi İslâmi İlimler Fakültesi Dergisi, 8/16 (2023), 475-502.
- Taştekin, Ali. “İnsan, Dil ve Kur’an”. The Journal of International Lingual, Social and Educational Sciences, 4/2 (2018), 153-164.
- Tilkat, Safiye. “Bazı Kur’an Kavramlarının Kur’an Sözlüklerinde İşlenişi ve Meâllere Yansıması”. Din ve İnsan Dergisi, 2 (Aralık 2021), 81-96.
- Toksarı, Ali. “Birr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/204-205. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
- Turgut, Ali. Tefsir Usûlü ve Kaynakları. İstanbul: İFAV Yayınları, 2001.
- Türker, Ömer. “Mukâtil b. Süleymân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/134-136. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
- Unat, Yavuz. “Yıldız”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/534-538. İstanbul: TDV Ya-yınları, 2013.
- Yahyâ b. Sellâm. Ebû Zekeriyyâ b. Ebî Sa‘lebe et-Teymî. et-Teṣârîf: Tefsî rü’l-Ḳurʾân mimmeştebe-het esmâʾühû ve taṣarrafet meʿânîh. thk. Hind Şelebi. b.y: eş-Şirketü’t-Tûnûsiyye li’t-Tevzî’, 1979.
- Yaldızlı, Hasan. Vücûh ve Nezâir İlmi ve Mukâtil b. Süleyman’ın el-Vücûh ve’n-Nezâir Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
- Yaldızlı, Hasan. “Vücûh” ve “Nezâir” Hakkında Yapılan Tanımlara Dair Bir Değerlendirme”. İslâm Araştırmaları Dergisi 31 (İstanbul: 2014), 1-31.
- Yavuz,Yusuf Şevki. “Hidâyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/473-477. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
- Yazır, Elmalılı M. Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. Sadeleştirenler: İsmail Karaçam vd. 10 Cilt. İstanbul: Elvan Ofset, ts.
- Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Bilgrâmî el-Hüseynî. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. thk. Heyet. 40 Cilt. Dâru’l-Hidâye, ts.
- Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Esâsü’l-belâġa. thk. Muham-med Bâsıl Uyûnu’s-Sûd. 2 Cilt. Beyrut: Dârul-Kütü bi’l-‘İlmiyye, 1419/1998.
- Zerkeşî, Ebû Abdillah Bedreddin Muhammed b. Abdillah b. Bahadır. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1376/1957.
Yıl 2025,
Cilt: 6 Sayı: 1, 1 - 34, 30.06.2025
Öz
Kur’an’ın doğru bir şekilde anlaşılması, vahiy dilinin ve muhataplarının kullandığı kavramların doğru tespitinin yanında, özellikle de Kur’an’daki zû vücûh (çokanlamlı) lafızların anlamlarının, geçtiği âyet içerisinde en doğru biçimde verilmesiyle mümkündür. Bu da müfessirlerin âyetleri tefsir etmede başvurduğu en önemli Kur’an ilimlerinden biri olan ve aynı zamanda Kur’an’ın Kur’an’la/âyetin âyetle tefsirinin ilk örnekleri olarak da kabul edilen, vücûh-nezâir ilmini dikkate almakla mümkün hale gelir. Dolayısıyla tefsir, ulûmü’lKurân ve meâl çalışmaları ile meşgul olanların öncelikle vücûh-nezâir külliyatını incelemeleri şarttır. Zira Kur’an’ın tefsirinde ve anlaşılmasında büyük bir öneme sahip olan vücûhnezâir ilminin, Kur’an meâlleri açısından da ehemmiyeti oldukça büyüktür. Nitekim meâ llerde Kur’an-ı Kerîm’in değişik yerlerinde farklı anlamlara gelen lafızların, çoğunlukla tek bir anlamı ya da en çok bilinen sözlük anlamıyla çevrilmesi, Kur’an’ın doğru anlaşılmasının önündeki en başat engellerden birisidir. Bu nedenle bu çalışmada vücûh-nezâir ilminin Kur’an meâlleri açısından öneminin yanında, bu ilmin müessisi ve ilk müellifi olmas ı yönüyle Mukâtil’in (öl. 150/767) vücûh anlayışının, Kur’an meâllerine yansıması üzerinde durulmuştur. Mukâtil’in “el-Vücûh ve’n Nezâir” adlı eserinden seçtiğimiz “hikmet, birr, necm, libâs, ketebe” lafızlarının, seçilen on farklı meâlde, nasıl tercüme edildiği veya edilmesi gerektiği ve böylece Mukâtil’in vücûh anlayışının Kur’an meâllerine yansıyıpyansımadığı karşılaştırma ve analiz yöntemiyle ortaya konulmaya çalışılmıştır. Araştırmanın sonunda, Mukâtil’in vücûh anlayışının Kur’an meâllerine tam olarak olmasa da kısmi olarak yansıdığı kanaatine varılmıştır.
Anahtar Kelimeler
Tefsir Kur’ân Meâlleri Mukātil b. Süleymân Vücûh-Nezâir Zûvücûh Kelimeler
Kaynakça
- Abdülbâkī, Muhammed Fuâd b. Sâlih el-Mısrî. el-Muʿcemü’l-müfehrest li-el fâẓi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısrıyye, 1364/1945.
- Acar, Ömer. “Çokanlamlılık- Eşadlılık İkileminde İştirâk-i Lafzî”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51/2 (2010), 241-270.
- Altuntaş, Halil. “el-Vücûh ve’n-Nezâir”. Diyanet İlmî Dergi 26/1 (1990), 13-29.
- Altuntaş, Halil-Şahin, Muzaffer. Kur’ân-ı Kerîm Meâli. Ankara: TDV Yayın Matbaacılık, 12. Basım, 2006.
- Ateş, Avnullah. “Kur’an Çevirisine Etkisi Bakımından Vücûh ve Nezâir: Sebîl Kelimesi Örneği”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 26/44 (Temmuz-Aralık 2020), 1-18.
- Ateş, Süleyman. Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri. 12.Cilt. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, ts.
- Bayraklı, Bayraktar. Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Meâli. İstanbul: Bayraklı Yayınları, 2007.
- Baktır, Mustafa. “Eşbâh ve Nezâir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/456-457. İstan-bul: TDV Yayınları, 1995.
- Bilmen, Ömer Nasuhi. Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Meâli Âlisi ve Tefsiri. Sadeleştirenler. Sadrettin Gümüş-Muhsin Demirci. 8 Cilt. İstanbul: İpek Yayınları, 2017.
- Birışık, Abdülhamit. “Kur’ân İlimleri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/401-404. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
- Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu’fî el-Buhârî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ (Ṣaḥîḥ-i Buḫârî). thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. Beyrut: Dâr Tavkı’n-Necât, 1422/2002.
- Bulut, Ali. “Kur’an’daki Çok Anlamlı Kavramların Türkçe’ye Çevirisi Sorunu” (İsraf Kavramı Ör-neği). Diyanet İlmi Dergi. 42/1 (Ocak-Şubat-Mart, 2006), 79-94.
- Bulut, Nadiye. “Mukâtil’den Günümüze Vücûh-Nezâir Tanımları”. Diyanet İlmî Dergi. 60/2 (2024), 461-498. Cerrahoğlu, İsmail. “Tefsirde Mukâtil b. Süleyman ve Eserleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakül-tesi Dergisi 21 (1976), 1-35. Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: TDV Yayınları, 7. Basım, 1989.
- Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. et-Taʿrîfât. thk. Heyet. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l- ‘İlmiyye li, 1403/1983. Çantay, Hasan Basri. Kur’ân-ı Hakîm ve Meâli Kerîm. Naşir, Mürşit Çantay. 3 Cilt. İstanbul: Elif Ofset, 15. Basım, 1990/1410. Çetin, Esma. Dâmegānî’nin el-Vücûh ve’n-Nezâir İsimli Eserindeki Metodu. Bursa: Uludağ Üniver-sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
- Dâmegānî, Ebû Abdillâh Hüseyn b. Muhammed. Ḳāmûsü’l-Ḳurʾân: Iṣlâḥu’l-vücûh ve’n-neẓâʾir fi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. thk. Abdülazîz Seyyidü’l-Ehl. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1983. Demirci, Muhsin. Tefsir Usûlü. İstanbul: İFAV Yayınları, 58. Basım, 2017. Divlekci, Celâlettin. Dil Bilim ve Kur’an İlimleri Açısından el-Fîruzâbâdî’nin Besâir’i. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yük sek Lisans Tezi, 2000. Divlekçi, Celâlettin. “Kur’an’da Eş anlamlılık (Teradüf) Olgusu (I)”. Süleyman Demirel Üniversite-si İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (2000), 149-169. Durmuş, İsmail. “Müşterek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/171-172. İstanbul: TDV Yayınları, 2006. Eren, Cüneyt. Kur’an İlimleri ve Tefsir Istılahları. Erzurum: Ekev Yayınevi, 2001.
- Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Kitâbü’z-zühd. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhîm b. Muhammed- Ebû Bilâl Ganîm b. Abbâs b. Ganîm - Muhammed Amr b. Abdül-latîf. Hulvan: Dâru’l-Mişkât, 11414/993. el-Mezîdî, Ahmed Ferîd. el-Vücûh ve’n-neẓâʾir fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008. el-Müneccid, Muhammed Nureddin. el-İştirâkü’l-Lafẓî fi’l-Kur’âni’l-Kerîm-Beyne’n-Naẓariyyeti ve’t-Tatbîḳ. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1999/1419.
- Esed, Muhammed. Kur’an Mesajı Meâl-Tefsir. Çev. Cahit Koytak-Ahmet Ertürk. 3 Cilt. İstanbul: İşaret Yayınları, 5. Basım, 1999.
- Ezherî, Ebû Mansur Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Herevî. Tehẕîbü’l-luġa. thk. Muhammed Avd Mür’ıb. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 2001.
- Ferâhidî, Ebû Abdurrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b.Temîm. Kitâbü’l-‘Ayn. thk. Mehdî Mahzûmî - İbrâhîm es-Sâmirâî. b.y: Dâru ve Mektebeti’l-Hilâl, ts.
- Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed. el Ḳāmûsü’l-muḥîṭ. thk. Mektebetü Tahkîki’t-Türâs fî Müesseseti’r-Risâle, Beyrut: Müessestü’r-Risâle 8. Basım, 1426/2005.
- Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-Müstaṣfâ. thk. Mu-hammed Abdü’s-Selâm Abdü’ş-Şâfî. Beyrut: Dâru’l-Kütü bi’l-‘İlmiyye, 1993.
- Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. Miʿyârü’l-ʿilm. thk. Sü-leymân Dünya. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1961.
- Gül, Habib. “Kur’an Çevirilerinde Vücûh-Nezâir İlminin Önemi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11/59 (Ekim 2018), 1315-1326.
- Güven, Şahin. Kur’ân’ın Anlaşılması ve Yorumlanmasında Çokanlamlılık Sorunu. İstanbul: İFAV Yayınları, 2017. Hârûn b. Mûsâ, Ebû Abdillâh el-Ezdî el-A’ver el-Atekî. el-Vücûh ve’n-neẓâʾir f i’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. thk. Hâtim Sâlih Dâmin. Bağdat: Dâiratü’l-Âsâr ve’t-Türâs, 1988.
- Hîrî, Ebû Abdirrahmân (Ebû Abdillâh) İsmâîl b. Ahmed b. Abdillâh ed-Darîr. Vücûhü’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. thk. Fâtıma Yûsuf el-Haymî. Dımeşk: Dâru’s-Sekâ, 1996.
- İzutsu, Toshihiko. Kur’ân’da Tanrı ve İnsan. çev. M. Kürşad Atalar. İstanbul: Pınar Yayınları, 6. Basım, 2018.
- İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed el-Bağdâdî. Nüzhetü’l-aʿyüni’n-nevâẓır fî ʿilmi’l-vücûh ve’n-neẓâʾir. thk. Muhammed Abdülkerim Kâzım er-Râdî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1404/1984.
- İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-Ezdî. Cemheratü’l-luġa. thk. Remzî Münîr Ba’lebekkî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1408/1987.
- İbn Fâris, Ebü’l-Hûseyn Ahmed b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî. Muʿ cemü meḳāyîsi’l-luġa. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn, 6 Cilt. Suriye: Dâ ru’l-Fikr, 1399/1979.
- İbn-i Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim ed-Dîneverî. Teʾvîlü müşkili’l-Ḳurʾân. thk. İbrâhim Şemsüddîn, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, t.s.
- İbn-i Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî. Lisânü’l-ʿArab.15 Cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, 3. Basım, 1414/1993.
- İbn Sa’d, Ebû Abdillah Muhammed b. Sa’d Meni’ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ (Mütemmimi‘s-sahabe-et’tabaḳâtü’l-hâmise). thk. Muhammed b. Sâmil es-Sülemî. 2 Cilt. Taif: Mektebetü’s-Sıddîk, 1414/1993.
- İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdüddîn Abdisselâm el-Harrânî. Mecmûʿu fetâvâ. thk. Abdurrahmân b. Muhammed b. Kâsım. 35 Cilt. Medine-i Mü-nevvere: Mecmeu’l-Melik Fehd li Tıbâati’l-Mushafı’ş-Şerîf, 1416/1995.
- Karaca Efe, Nefise. Kurtubî’nin Kur’an İlimlerine Yaklaşımı. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sos-yal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
- Karagöz, Mustafa. “Vücûh ve Nezâirin Terimleşme Süreci -Nezâir’in ‘Eşanlamlılık’ Olarak Tanım-lanması Sorunu-”. Bilimname 14 (2008/1), 441-475.
- Karataş, Ali. “Kur’ân’da Çok Anlamlı Kelimelerde Anlamın Tayini Meselesi- Savaş Ayetleri Bağla-mında Fitne Kavramı Örneği”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Marife (Bahar 2013), 67-87.
- Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdillah Hacî Halife. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 3 Cilt. Bağdat: Mektebetü’l-Mesnâ, 1941.
- Kaya, Süleyman. Taḥṣîlü Neẓâʾiri’l-Ḳurʾân’ı Bağlamında Hakîm Tirmizî’de Vücûh ve Nezâir. İstan-bul: Rağbet Yayınları, 2016.
- Kefevî, Ebü’l-Beḳāʾ. el-Külliyyât (Külliyyâtü Ebi’l-Beḳāʾ). thk. Adnan Derviş- Muhammed el-Mısrî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
- Koçyiğit, Talat. Kur’ân-ı Kerîm Meâli. Konya: Hüner Yayınevi, 2012.
- Kurt, İsmail. “Vücûh ve Nezâir Literatürünün Doğuşu, Gelişimi ve Sistemleşmesi: Hicri İlk Dört Asır”. Bilimname 49 (2023/1), 191-235.
- Kutluer, İlhan. “Hikmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/503-511. İstanbul: TDV Yayınları, 1998. Mertoğlu, M. Suat. “Vücûh ve Nezâir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/141-143. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
- Mukâtil b. Süleymân, Ebü’l-Hasen b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî. el-Vücûh ve’n neẓâʾir fi’l-Ḳurʾâni’l Aẓîm. thk. Hâtim Sâlih Dâmin. Bağdat: Mektebetü’r-Rüşd, 2. Basım, 2011.
- Mukâtil b. Süleymân. Kur’an Terimleri Sözlüğü (el-Eşbâh ve’n-Nezâir f i’l-Kur’âni’l-Kerim). çev: M. Beşir Eryarsoy. İstanbul: İşaret Yayınları, 2. Basım, 2006.
- Mukâtil b. Süleyman. el-Eşbâh ve’n-Nezâir fi’l-Kur’ân’il-Kerîm. thk. Abdullah Mahmut Şehhâte. Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme, 1994.
- Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ (Ṣaḥîḥ-i Müs-lim). thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü-İhyaü’t-Türâs el-Arabî, t.y
- Müsâîd et-Tayyâr, Süleymân Nâsır. et-Tefsirü’l-luġaviyyü li’l-Ḳurʾân’i’l-Kerîm. Demmâm: Dâr-u İbnü’l-Cevzî, 2010.
- Okiç, M. Tayyib. Tefsir ve Hadis Usûlünün Bazı Meseleleri. İstanbul: Nûn Yayınları, 1995.
- Okuyan, Mehmet. Geniş Açıklamalı Kur’an Meâl-Tefsir. İstanbul: Haliç Üniversitesi Yayınları, 2. Basım, 2022.
- Okuyan, Mehmet. Çok Anlamlılık Bağlamında Kur’an Sözlüğü. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2019.
- Önal, Recep. “Kur’an’da îmânî ve Ahlâkî Bir Tavır Olarak Sabır”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XII/2 (2008), 439-466.
- Özek, Ali. el-Vücûh ve’n-Nezâir. İstanbul: İSAV-İlmî Neşriyat 9, 1993.
- Paçacı, Ahmet. Kur’ân’a Giriş. Ankara: TDV Yayınları, 11. Basım, 2021.
- Penrice, John. Kur’an Sözlüğü (Dictionary and Glossary of the Holy Qurʿān). çev. Ömer Aydın. İstanbul: İşaret Yayınları, 2. Basım, 2020.
- Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. Müfredât’ü elfâẓi’l-Ḳurʾân (el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳurʾân). thk. Safvân Adnân ed-Dâvudî. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1412/1991.
- Sâbık, Hide. el-Vücûh ve’n-neẓâʾir el-Ḳurʾâniyye ve eseruhâ fi’t-tefsîr. Cezâyir: Câmiatü’l-Hâc lihadar (Batne), Doktora Tezi, 2011.
- Şahin, Davut. “Vücûh ve Nezâirin Tefsire Yansıması-Mukâtil b. Süleyman’ın İki Eseri Örneğinde-”. Kalemnane Kırıkkale Üniversitesi İslâmi İlimler Fakültesi Dergisi, 8/16 (2023), 475-502.
- Taştekin, Ali. “İnsan, Dil ve Kur’an”. The Journal of International Lingual, Social and Educational Sciences, 4/2 (2018), 153-164.
- Tilkat, Safiye. “Bazı Kur’an Kavramlarının Kur’an Sözlüklerinde İşlenişi ve Meâllere Yansıması”. Din ve İnsan Dergisi, 2 (Aralık 2021), 81-96.
- Toksarı, Ali. “Birr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/204-205. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
- Turgut, Ali. Tefsir Usûlü ve Kaynakları. İstanbul: İFAV Yayınları, 2001.
- Türker, Ömer. “Mukâtil b. Süleymân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/134-136. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
- Unat, Yavuz. “Yıldız”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/534-538. İstanbul: TDV Ya-yınları, 2013.
- Yahyâ b. Sellâm. Ebû Zekeriyyâ b. Ebî Sa‘lebe et-Teymî. et-Teṣârîf: Tefsî rü’l-Ḳurʾân mimmeştebe-het esmâʾühû ve taṣarrafet meʿânîh. thk. Hind Şelebi. b.y: eş-Şirketü’t-Tûnûsiyye li’t-Tevzî’, 1979.
- Yaldızlı, Hasan. Vücûh ve Nezâir İlmi ve Mukâtil b. Süleyman’ın el-Vücûh ve’n-Nezâir Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
- Yaldızlı, Hasan. “Vücûh” ve “Nezâir” Hakkında Yapılan Tanımlara Dair Bir Değerlendirme”. İslâm Araştırmaları Dergisi 31 (İstanbul: 2014), 1-31.
- Yavuz,Yusuf Şevki. “Hidâyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/473-477. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
- Yazır, Elmalılı M. Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. Sadeleştirenler: İsmail Karaçam vd. 10 Cilt. İstanbul: Elvan Ofset, ts.
- Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Bilgrâmî el-Hüseynî. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. thk. Heyet. 40 Cilt. Dâru’l-Hidâye, ts.
- Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Esâsü’l-belâġa. thk. Muham-med Bâsıl Uyûnu’s-Sûd. 2 Cilt. Beyrut: Dârul-Kütü bi’l-‘İlmiyye, 1419/1998.
- Zerkeşî, Ebû Abdillah Bedreddin Muhammed b. Abdillah b. Bahadır. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1376/1957.
Toplam 71 adet kaynakça vardır.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Tefsir |
| Bölüm | Araştırma Makalesi |
| Yazarlar | |
| Erken Görünüm Tarihi | 29 Haziran 2025 |
| Yayımlanma Tarihi | 30 Haziran 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 23 Ocak 2025 |
| Kabul Tarihi | 2 Şubat 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Cilt: 6 Sayı: 1 |
