Öz
Osmanlı İmparatorluğu 18. yüzyılın ilk yarısında Lale Devri’yle birlikte Batı’ya açılmaya başlamıştır. Bu durum toplum hayatında olduğu kadar sanatta da değişiklikler meydana getirmiştir. Batılı sanat üslupları öncelikle mimari ve dekorasyonda kendini göstermiş, birçok Batı tarzı motif Osmanlı sanatında etkili olmaya başlamıştır. 19. yüzyılda giderek artan Batı tarzı motifler, bezeme sanatında önemli bir yere sahip olan kalem işi süslemeler üzerinde de kendini göstermiştir. Batı tarzı motiflerin süsleme programına girmesi, bu dönemde yeni bir anlayış meydana getirmiş ve kalem işi süsleme bir tür duvar resmine dönüşmüştür. Bu etkilerin sultana ve haremine ait olan saltanat kayıklarının kalem işi süslemelerine de yansıdığı görülmektedir. Bu çalışmada, 19. yüzyılda yapılmış olan Sultan Abdülmecid’in haremine ait saltanat kayığının üzerindeki kalem işi bezemeler incelenmiştir. Süslemeler motif, renk ve kompozisyon özellikleri açısından ele alınarak Batılı üslupların saltanat kayığının kalem işi süslemelerindeki etkileri değerlendirilmiştir. Kayığın bezemelerinde, Batı etkilerinin hissedildiği çiçek motifleri ön plana çıkmaktadır. Ayrıca geleneksel motiflerden olan rumi de kompozisyonda görülmekte, bütün motifler yıldız-haç motifinden oluşan çerçeveler içinde yer almaktadır. 19. yüzyıl ortasına tarihlendirilen kayık, süslemelerindeki bu özellikleri bakımından ayrı bir öneme sahiptir.
Anahtar Kelimeler
Teşekkür
İstanbul/Beşiktaş Deniz Müzesi Müdürlüğü’ne gerekli izinleri verdiği için teşekkür ederim.
Kaynakça
- Akar, A. & Keskiner, C. (1978). Türk süsleme sanatlarında desen ve motif. İstanbul: Güzel Sanatlar Matbaası.
- Arık, R. (1988). Batılılaşma dönemi Anadolu tasvir sanatı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
- Arık, R. (1993). Batılılaşma dönemi Türk tasvir sanatı (E. Önder, ed.). Başlangıcından bugüne Türk sanatı içinde (s. 432-440). Ankara: Kültür Yay.
- Arık, R. (1999). Osmanlı sanatında duvar resimleri. Osmanlı ansiklopedisi (C. 11, s. 423-436). Ankara: Yeni Türkiye Yay.
- Arık, R. (2000). Kubada Abad Selçuklu saray ve çinileri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yay.
- Arık, R. (2007). Anadolu Selçuklu saraylarında çini. Anadolu Toprağının Hazinesi Çini Selçuklu ve Beylikler Çağı Çinileri içinde (s. 219-399). İstanbul: Kale Grubu Kültür Yay.
- Arık, R. (2012). Sınır tanımayan bir bezeme motifi. (Z. Demirel Gökalp, N. Çöl, Z. Ertuğrul, S. Alp & H. Yılmazyaşar, ed.). Uluslararası Katılımlı XV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları Ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Anadolu Üniversitesi-Eskişehir 19-21 Ekim 2011 içinde (s. 71-84). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Basımevi.
- Arık, R. (2017). Selçuklu saray ve köşkleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Yay.
- Arık, R. (2023). İslâm arkeolojisinin başlangıcı Benî Hammad kazıları, H. Uçar, H. Üner, S. Ünalan Özdemir& M. Çeken (Ed.), Prof. Dr. Bozkurt Ersoy armağanı içinde (s. 1-16). İzmir: Ege Üniversitesi Yay.
- Arseven, C. E. (1965). Sanat ansiklopedisi (C. 2). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
- Atasoy, N., Denny, W.B., Mackie, L.W & Tezcan, H. (2001). İpek Osmanlı dokuma sanatı, Londra: TEB İletişim Yayıncılık & Azimuth Editions Limited.
- Ayverdi, S. (1968). Boğaziçi’nde tarih. İstanbul: Baha Matbaası.
- Bağcı, S., Çağman, F., Renda, G. & Tanındı, A. (2006). Osmanlı resim sanatı, İstanbul: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
- Beydiz, M. G. (2015). İstanbul Deniz Müzesi'ndeki kayıklar ve gemilerde kullanılan ağaç süslemeler (1838-1918) (Yayınlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
- Birol, İ. A. (2010). Şükûfe. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 39, s. 258-259). İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yay.
- Birol, İ. & Derman, Ç. (1991). Türk tezyînî san’atlarında motifler, İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı.
- Bostan, İ. (1992). Osmanlı bahriye teşkilatı: XVII. yüzyılda Tersâne-i Âmire. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
- Bostan, İ. (2007). Osmanlılar ve deniz - deniz organizasyonu, teşkilat ve gemiler. İstanbul: Küre Yayı.
- Demiriz, Y. (1986). Osmanlı kitap sanatında naturalist üslupta çiçekler. İstanbul: Acar Matbaacılık.
- Demiriz, Y. (1997). Çini bahçesi. (A. Altun, ed.). Osmanlıda çini seramik öyküsü içinde (s. 163-197). İstanbul: Creative Yay.
- Demiriz, Y. (2005). Osmanlı kitap sanatında doğal çiçekler. İstanbul: Yorum Sanat.
- Eyice, S. (1981). XVIII. yüzyılda Türk sanatı ve Türk mimarisinde Avrupa neo klasik üslubu. Sanat Tarihi Yıllığı, 9-10, 163-175.
- Eyice, S. (2002). Batı sanat akımlarının değiştirdiği Osmanlı dönemi Türk sanatı, Türkler ansiklopedisi (C. 15, s. 284-308). Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı.
- Gülersoy, Ç. (1983). Kayıklar. Ankara: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu.
- Gülersoy, Ç. (1985). Küçüksu çayır-çeşme-kasır. İstanbul: Türkiye Turing Otomobil Kurumu Yayınları.
- Hatipoğlu, O. (2007). XIX. yüzyıl Osmanlı camilerinde kalem işi tezyinâtı, (Yayınlanmamış doktora tezi) Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
- İstanbul Deniz Müzesi (2009). (E. Çetin, haz.). İstanbul: Deniz Basımevi Müdürlüğü.
- İstanbul Deniz Müzesi Müdürlüğü envanter fişi, no. 1767.
- İşipek, A. R. (2010). İstanbul’un kuğuları, saltanat kayıkları. İstanbul: Deniz Basımevi Müdürlüğü.
- Kazankaya Aras, S. (2012). Deniz müzeleri ve deniz müzeciliği “Dünyada ve Türkiye’de”. İstanbul: Deniz Basımevi Müdürlüğü.
- Keskiner, C. (1989). Türk motifleri. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu.
- Koçu, R. E. (1971). Saray kayıkları. Türkiyemiz, 3, 25-29.
- Kuban, D. (2007). Osmanlı mimarisi, İstanbul: YEM Yay.
- Kuyulu, İ. (1992). XIX. yüzyıl Osmanlı mimarisinin gelişimine genel bir bakış, Tanzimatın 150. Yıldönümü Sempozyum Bildirileri 6-7 Kasım 1989 içinde (s. 47-62). İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
- Küçükerman, Ö. (2010). Sanayi ve tasarım yarışında bir imparatorluk iki saray “Topkapı” ve “Dolmabahçe”. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
- Mülayim, S. (1989). Rumi motifinin zooformik kökeni hakkında. Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk kültürü Kongresi Bildirileri içinde (s. 177-181). Ankara: AKM Yay.
- Okçuoğlu, T. (2000). 18. ve 19. yüzyıllarda Osmanlı duvar resimlerinde betimleme anlayışı (Yayınlanmamış doktora tezi). İstanbul: İstanbul. Üniversitesi.
- Orgun, Z. (1944). IV. üncü Sultan Mehmed’in saltanat kayığı. Arkitekt, 9-10, 202-208.
- Renda, G. (1977). Batılılaşma döneminde Türk resim sanatı 1700-1850, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yay.
- Renda, G. (1985). 19. yy’da kalem işi nakış-duvar resmi. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye ansiklopedisi (C. 6, s. 1530-1534). İstanbul: İletişim Yay.
- Sinemoğlu, N. (1996). Onaltıncı yüzyıl çinilerinde motif zenginliği. Prof. Dr. Şerare Yetkin Anısına Çini Yazıları içinde (s. 124-154). İstanbul: Sanat Tarihi Derneği Yay.
- Şahin Tekinalp, P. (2002). Batılılaşma dönemi duvar resmi. Türkler Ansiklopedisi (C. 15, s. 440-448). Ankara: Yeni Türkiye Yay.
- Şehsuvaroğlu, Y. H. (1953). Saltanat kayıkları. Resimli Tarih Mecmuası, 44, 2497-2500.
- Tezel, H. (1983). Sultanların denizinde saltanat kadırgaları ve kayıklar. İlgi Dergisi, 37, 32-35.
- Tezel, H. & Çalıkoğlu M. E. (1983). Boğaziçi ve saltanat kayıkları. İstanbul: Cem Yayınevi.
- Türk Dil Kurumu. (1998). Türkçe sözlük (9. b.). Ankara: Yazar.
- Üçer, K. (1988). Klasik, barok, rokoko, ampir kalem işi üslupları (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi.
- Yılmaz, G. (2004). 19. yüzyıl Osmanlı sosyal yaşamında sanat eseri olarak yeni objeler (Yayınlanmamış doktora tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
- Yazır Çarşı Camisi, https://kulturportali.gov.tr/turkiye/denizli/kulturenvanteri/yazir-carsi-camisi (Erişim tarihi: 14.02.2023).
- Topkapı sarayı yemiş odası. https://www.mustafacambaz.com/details.php?image_id=22840 (Erişim tarihi: 18.02.2003)
Öz
The Ottoman Empire began to open up to the west with the Tulip Era in the first half of the 18th century. This situation has brought about changes in art as well as in social life. Western art styles showed themselves primarily in architecture and decoration, and many western style motifs began to be influential in Ottoman art. The increasing western style motifs in the 19th century also showed themselves on the painted decoration, which had an important place in the art of decoration. The inclusion of western style motifs into the decoration program created a new understanding in this period and painted decoration turned into a kind of wall painting. It is seen that these effects are also reflected in the painted decoration of the royal boats belonging to the sultan and her harem. In this study, the painted decorations on the royal boat belonging to the harem of Sultan Abdulmecid, built in the 19th century, were examined. The ornaments were handled in terms of motif, color and composition features, and the effects of western styles on the painted decoration of the royal boat were evaluated. Floral motifs, in which western influences are felt, come to the fore in the boat’s decoration. In addition, rumi, which is one of the traditional motifs, is also seen in the composition, and all motifs are located in frames consisting of star-cross motifs. The boat, which is dated to the middle of the 19th century, has a special importance in terms of these features in its decorations.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Akar, A. & Keskiner, C. (1978). Türk süsleme sanatlarında desen ve motif. İstanbul: Güzel Sanatlar Matbaası.
- Arık, R. (1988). Batılılaşma dönemi Anadolu tasvir sanatı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
- Arık, R. (1993). Batılılaşma dönemi Türk tasvir sanatı (E. Önder, ed.). Başlangıcından bugüne Türk sanatı içinde (s. 432-440). Ankara: Kültür Yay.
- Arık, R. (1999). Osmanlı sanatında duvar resimleri. Osmanlı ansiklopedisi (C. 11, s. 423-436). Ankara: Yeni Türkiye Yay.
- Arık, R. (2000). Kubada Abad Selçuklu saray ve çinileri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yay.
- Arık, R. (2007). Anadolu Selçuklu saraylarında çini. Anadolu Toprağının Hazinesi Çini Selçuklu ve Beylikler Çağı Çinileri içinde (s. 219-399). İstanbul: Kale Grubu Kültür Yay.
- Arık, R. (2012). Sınır tanımayan bir bezeme motifi. (Z. Demirel Gökalp, N. Çöl, Z. Ertuğrul, S. Alp & H. Yılmazyaşar, ed.). Uluslararası Katılımlı XV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları Ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Anadolu Üniversitesi-Eskişehir 19-21 Ekim 2011 içinde (s. 71-84). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Basımevi.
- Arık, R. (2017). Selçuklu saray ve köşkleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Yay.
- Arık, R. (2023). İslâm arkeolojisinin başlangıcı Benî Hammad kazıları, H. Uçar, H. Üner, S. Ünalan Özdemir& M. Çeken (Ed.), Prof. Dr. Bozkurt Ersoy armağanı içinde (s. 1-16). İzmir: Ege Üniversitesi Yay.
- Arseven, C. E. (1965). Sanat ansiklopedisi (C. 2). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
- Atasoy, N., Denny, W.B., Mackie, L.W & Tezcan, H. (2001). İpek Osmanlı dokuma sanatı, Londra: TEB İletişim Yayıncılık & Azimuth Editions Limited.
- Ayverdi, S. (1968). Boğaziçi’nde tarih. İstanbul: Baha Matbaası.
- Bağcı, S., Çağman, F., Renda, G. & Tanındı, A. (2006). Osmanlı resim sanatı, İstanbul: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
- Beydiz, M. G. (2015). İstanbul Deniz Müzesi'ndeki kayıklar ve gemilerde kullanılan ağaç süslemeler (1838-1918) (Yayınlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
- Birol, İ. A. (2010). Şükûfe. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 39, s. 258-259). İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yay.
- Birol, İ. & Derman, Ç. (1991). Türk tezyînî san’atlarında motifler, İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı.
- Bostan, İ. (1992). Osmanlı bahriye teşkilatı: XVII. yüzyılda Tersâne-i Âmire. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
- Bostan, İ. (2007). Osmanlılar ve deniz - deniz organizasyonu, teşkilat ve gemiler. İstanbul: Küre Yayı.
- Demiriz, Y. (1986). Osmanlı kitap sanatında naturalist üslupta çiçekler. İstanbul: Acar Matbaacılık.
- Demiriz, Y. (1997). Çini bahçesi. (A. Altun, ed.). Osmanlıda çini seramik öyküsü içinde (s. 163-197). İstanbul: Creative Yay.
- Demiriz, Y. (2005). Osmanlı kitap sanatında doğal çiçekler. İstanbul: Yorum Sanat.
- Eyice, S. (1981). XVIII. yüzyılda Türk sanatı ve Türk mimarisinde Avrupa neo klasik üslubu. Sanat Tarihi Yıllığı, 9-10, 163-175.
- Eyice, S. (2002). Batı sanat akımlarının değiştirdiği Osmanlı dönemi Türk sanatı, Türkler ansiklopedisi (C. 15, s. 284-308). Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı.
- Gülersoy, Ç. (1983). Kayıklar. Ankara: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu.
- Gülersoy, Ç. (1985). Küçüksu çayır-çeşme-kasır. İstanbul: Türkiye Turing Otomobil Kurumu Yayınları.
- Hatipoğlu, O. (2007). XIX. yüzyıl Osmanlı camilerinde kalem işi tezyinâtı, (Yayınlanmamış doktora tezi) Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
- İstanbul Deniz Müzesi (2009). (E. Çetin, haz.). İstanbul: Deniz Basımevi Müdürlüğü.
- İstanbul Deniz Müzesi Müdürlüğü envanter fişi, no. 1767.
- İşipek, A. R. (2010). İstanbul’un kuğuları, saltanat kayıkları. İstanbul: Deniz Basımevi Müdürlüğü.
- Kazankaya Aras, S. (2012). Deniz müzeleri ve deniz müzeciliği “Dünyada ve Türkiye’de”. İstanbul: Deniz Basımevi Müdürlüğü.
- Keskiner, C. (1989). Türk motifleri. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu.
- Koçu, R. E. (1971). Saray kayıkları. Türkiyemiz, 3, 25-29.
- Kuban, D. (2007). Osmanlı mimarisi, İstanbul: YEM Yay.
- Kuyulu, İ. (1992). XIX. yüzyıl Osmanlı mimarisinin gelişimine genel bir bakış, Tanzimatın 150. Yıldönümü Sempozyum Bildirileri 6-7 Kasım 1989 içinde (s. 47-62). İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
- Küçükerman, Ö. (2010). Sanayi ve tasarım yarışında bir imparatorluk iki saray “Topkapı” ve “Dolmabahçe”. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
- Mülayim, S. (1989). Rumi motifinin zooformik kökeni hakkında. Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk kültürü Kongresi Bildirileri içinde (s. 177-181). Ankara: AKM Yay.
- Okçuoğlu, T. (2000). 18. ve 19. yüzyıllarda Osmanlı duvar resimlerinde betimleme anlayışı (Yayınlanmamış doktora tezi). İstanbul: İstanbul. Üniversitesi.
- Orgun, Z. (1944). IV. üncü Sultan Mehmed’in saltanat kayığı. Arkitekt, 9-10, 202-208.
- Renda, G. (1977). Batılılaşma döneminde Türk resim sanatı 1700-1850, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yay.
- Renda, G. (1985). 19. yy’da kalem işi nakış-duvar resmi. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye ansiklopedisi (C. 6, s. 1530-1534). İstanbul: İletişim Yay.
- Sinemoğlu, N. (1996). Onaltıncı yüzyıl çinilerinde motif zenginliği. Prof. Dr. Şerare Yetkin Anısına Çini Yazıları içinde (s. 124-154). İstanbul: Sanat Tarihi Derneği Yay.
- Şahin Tekinalp, P. (2002). Batılılaşma dönemi duvar resmi. Türkler Ansiklopedisi (C. 15, s. 440-448). Ankara: Yeni Türkiye Yay.
- Şehsuvaroğlu, Y. H. (1953). Saltanat kayıkları. Resimli Tarih Mecmuası, 44, 2497-2500.
- Tezel, H. (1983). Sultanların denizinde saltanat kadırgaları ve kayıklar. İlgi Dergisi, 37, 32-35.
- Tezel, H. & Çalıkoğlu M. E. (1983). Boğaziçi ve saltanat kayıkları. İstanbul: Cem Yayınevi.
- Türk Dil Kurumu. (1998). Türkçe sözlük (9. b.). Ankara: Yazar.
- Üçer, K. (1988). Klasik, barok, rokoko, ampir kalem işi üslupları (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi.
- Yılmaz, G. (2004). 19. yüzyıl Osmanlı sosyal yaşamında sanat eseri olarak yeni objeler (Yayınlanmamış doktora tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
- Yazır Çarşı Camisi, https://kulturportali.gov.tr/turkiye/denizli/kulturenvanteri/yazir-carsi-camisi (Erişim tarihi: 14.02.2023).
- Topkapı sarayı yemiş odası. https://www.mustafacambaz.com/details.php?image_id=22840 (Erişim tarihi: 18.02.2003)
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Sanat Tarihi |
| Bölüm | Araştırma Makalesi |
| Yazarlar | |
| Erken Görünüm Tarihi | 25 Nisan 2025 |
| Yayımlanma Tarihi | 25 Nisan 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Sayı: 64 |
Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası Lisansı (CC BY NC) ile lisanslanmıştır.